Điêu khắc đá trong hội quán người Hoa

09:30, 23/01/2023

Khi đến Chợ Lớn, người Hoa dựng lên các công trình kiến trúc, tiêu biểu và rõ nét là các hội quán, chùa miếu, ở đó chất liệu trang trí đặc biệt chính là đá. Rất nhiều sư tử, kỳ lân, trống, rồng, cho đến bệ đỡ, vì kèo, bậc thềm, có cả hình tượng người như bát tiên, các mảng phù điêu… đều là điêu khắc đá.

Điêu khắc đá, tạo tác từ bản địa

Điểm đặc biệt và khác lạ trong chi tiết điêu khắc đá của người Hoa so với các công trình kiến trúc khác trên đất Việt, ấy là toàn bộ các cấu kiện sử dụng chất liệu đá không phải được tác tạo từ bản địa, mà được người Hoa đem đến từ chính quốc. Đến nay, đã qua đôi ba trăm năm, các nét đá ấy vẫn được bảo tồn nguyên vẹn. Người Hoa ở Chợ Lớn là một cộng đồng đa dạng với sự hợp thành của 5 bang hội (Quảng Đông, Phước Kiến, Triều Châu, Hải Nam, Hẹ – Khách Gia), trong từng hội quán, chùa miếu, hình tượng quen gặp là cặp sư tử đá án ngữ trước lối ra vào. Cùng là sư tử, nhưng tùy bang hội, hình tượng sư tử thể hiện khác biệt, qua đó, có thể đoán biết hội quán ấy thuộc bang hội nào trong nhóm ngũ bang. Hình tượng sư tử thể hiện đa dạng ý nghĩa, trong đó có việc trấn trạch theo tư tưởng Đạo giáo. Cặp đôi với sư tử đực – cái cũng hàm ý âm dương hòa hợp. Trống đá (thạch cổ) ra đời cuối triều Nguyên (Trung Quốc), triều đình cho đẽo trống đá, đặt trước miếu, ai đánh kêu chính là thiên tử. Tương truyền người lập nên nhà Minh là Chu Nguyên Chương đánh thì trống kêu.

Điêu khắc đá hội quán người Hoa trống đá Nhị Phủ Miếu

Trống đá (thạch cổ) án ngữ ngay cửa ra vào ở Nhị Phủ Miếu. Ảnh: Nguyễn Đình

Điêu khắc đá hội quán người Hoa sư tử đá Phước Kiến

Sư tử đá được điêu khắc theo phong cách Phước Kiến. Ảnh: Nguyễn Đình

Nhị Phủ, ngôi miếu hình thành từ 1728 với nhiều chi tiết đá chạm khắc trong trang trí kiến trúc. Ảnh: Nguyễn Đình

Điêu khắc đá hội quán người Hoa chi tiết chạm khắc trống đá Nhị Phủ Miếu

Chi tiết chạm khắc trên trống đá (thạch cổ) ở Nhị Phủ Miếu, với sự mềm mại ví như lụa. Ảnh: Nguyễn Đình

Điêu khắc đá người Hoa sư tử hội quán Tuệ Thành

Sư tử hí cầu, một phong cách điêu khắc nghiêm cẩn thuộc bang Quảng Đông ở hội quán Tuệ Thành. Ảnh: Nguyễn Đình

Điêu khắc đá người Hoa chân đế cột trụ Tuệ Thành

Chân đế một cột trụ trong hội quán Tuệ Thành với chi tiết chạm nổi hình dơi độc đáo, hàm ý phúc lành. Ảnh: Nguyễn Đình

Điêu khắc đá hội quán người Hoa sư tử Quảng Đông

Sư tử của bang Quảng Đông với dáng trụ đặc trưng, cả Chợ Lớn chỉ có cặp đôi này. Ảnh: Nguyễn Đình

Kỹ thuật chạm khắc siêu việt

Các bang hội sử dụng nhiều chi tiết điêu khắc đá có bang Phước Kiến, nổi trội với miếu Nhị Phủ, hội quán Ôn Lăng, hội quán Hà Chương… Đá trang trí ở các công trình này ngoài ý nghĩa sâu xa như việc trấn yểm, canh giữ, xua đuổi xấu xa, đón gọi điềm lành… ở góc nhìn mỹ thuật, còn thể hiện một kỹ thuật đỉnh cao hội tụ độ khó, độ tinh tế, kỳ công, từ trống đá, đến hình tượng sư tử án ngữ, các mảng phù điêu, các cấu kiện kiến trúc hợp thành công trình… Đẹp và độc đáo trong số hiện vật đá điêu khắc ở Chợ Lớn, phải kể đến 4 cây cột hiên ở hội quán Hà Chương, điêu khắc đề tài long giáng. Đây được coi là “báu vật” về chế tác đá theo phong cách người Hoa. Bốn con rồng chạm nổi, liền khối theo hình trụ, như vừa từ thiên cung giáng thế, thể hiện rõ thần thái, cảm xúc, cử chỉ, cùng độ uy dũng, vũ bão của linh thú rồng.

Hình tượng rồng thể hiện trên trụ đá ở hội quán Hà Chương (năm 1809) qua lối chạm bong kênh rất kỳ công và khó thực hiện. Ảnh: Nguyễn Đình

Điêu khắc đá hội quán người Hoa kỳ lân Hà Chương

Kỳ Lân được chạm nổi phù điêu và sư tử ngay lối ra vào ở hội quán Hà Chương, bang Phước Kiến. Ảnh: Nguyễn Đình

Điêu khắc đá hội quán người Hoa Bát tiên quá hải

Đề tài “Bát tiên quá hải” trên trụ đá của hội quán Hà Chương. Cả nước chỉ có 4 thạch trụ này. Ảnh: Nguyễn Đình

Kỹ thuật điêu khắc trên gỗ được ứng dụng vào đá, tạo ra các mảng chạm kỳ diệu, có chạm chìm, chạm nổi, chạm bong kênh, chạm thông phong… biểu hiện kỹ thuật siêu việt trong chế tác đá kiến trúc. Sư tử, từ một con thú đời thực, khi trở thành linh thú, người thợ điêu khắc đá mượn dáng để tả hình, nét dữ tướng, trấn áp giảm thiểu, thay vào đó là trạng thái tươi vui, uyển chuyển, gần gũi. Ở hình tượng sư tử, các hội quán như Hải Nam, Tuệ Thành cũng xuất hiện trong trang trí, nhưng đường nét điêu khắc có gì đó nghiêm cẩn, chỉn chu, mực thước hơn phong cách khoáng đạt, bay bổng kiểu Triều Châu, Phước Kiến. Các công trình kiến trúc cổ của người Hoa ở Chợ Lớn, nay đều là di sản, và những nét chạm khắc trên đá trang trí, góp phần điểm tô cho di sản ấy thêm đặc biệt, đẹp theo thời gian.