Những tách cà phê nóng hổi, thơm lừng được pha từ chiếc ấm Moka ngay trong căn bếp – đây là hình ảnh quen thuộc của nhiều gia đình Ý. Nhưng trước khi chiếc ấm nhôm bát giác này trở thành biểu tượng của lòng hiếu khách và sự gắn kết gia đình, cà phê Ý đã trải qua một hành trình dài từ cao nguyên Ethiopia, qua các quán cafe náo nhiệt của châu Âu, cho đến căn bếp của mỗi gia đình.
Ảnh: Italy Segreta
Hành trình xuyên lục địa của hạt cà phê
Vào thế kỷ thứ 9, một người chăn cừu đã phát hiện cây và quả cà phê trên cao nguyên Ethiopia. Sự việc tình cờ xảy ra khi đàn gia súc của ông ăn phải một loại quả đỏ mọng. Sau khi trở về nhà, chúng trở nên tăng động đến mức không chịu nghỉ ngơi. Từ câu chuyện này, thế giới đã phát hiện ra một loại quả thần kỳ, có công dụng giúp con người tràn đầy năng lượng và tỉnh táo.
Đến thế kỷ thứ 15, các quốc gia nằm trên vùng đất phì nhiêu của bán đảo Ả Rập gồm Yemen, Ai Cập bắt đầu trồng trọt và chế biến cà phê. Cảng Mocha của Yemen từng là điểm tập kết và xuất khẩu hạt cà phê nội địa thượng hạng đi khắp thế giới.
Một quán cà phê ở Cairo, Ai Cập qua nét vẽ của David Roberts. Ảnh: Tư liệu
Hạt cà phê chu du đến Châu Âu vào thế kỷ thứ 17. Khi mới du nhập vào Ý, cà phê vấp phải sự bài trừ gay gắt từ giáo hội Công giáo. Vị đắng và màu đen của loại nước này được cho là thức uống của quỷ Satan. Cho đến khi Đức Giáo Hoàng Clement VIII nếm thử và chấp thuận, cà phê mới được lưu truyền rộng rãi trong đời sống của người dân.
Để thưởng thức cà phê, người Châu Âu thường tìm đến các quán cà phê công cộng. Đó là Wiener Kaffeehaus của người Áo, Italian Cafè & Bar của người Ý, thủ phủ cà phê Frankfurt nổi tiếng ở Đức hay khu Oxford cổ kính của Anh Quốc. Không gian quán không chỉ là nơi để nhâm nhi cà phê ngon, mà còn là nơi bàn bạc chuyện kinh doanh của các thương nhân, xem trình diễn ca nhạc, chơi cờ giải trí hay cập nhật tin tức chính trị cho nhau.
Sự chuyển giao văn hóa cà phê Ý: Từ quán cafe về bếp nhà
Ở Ý, cà phê ban đầu được pha theo phương pháp của người Thổ Nhĩ Kỳ. Cách làm là vùi chiếc bình kim loại cezve chứa nước và bột cà phê trong cát nóng. Sức nóng của cát khiến nước trong bình sủi bọt nhanh chóng, tạo nên tách cà phê có vị đậm đắng đặc trưng với phần bã lắng ở đáy.
Theo thời gian, các nhà phát minh người Ý đã chế tác thiết bị pha cà phê cho riêng, đáp ứng nhu cầu thị trường lúc bấy giờ, khi các quán cafe cần pha nhiều cà phê hơn trong thời gian ngắn hơn để phục vụ lượng khách đông đảo. Angelo Moriondo – nhà phát minh tiên phong với bản phác thảo thiết bị espresso ứng dụng nguyên lý hơi nước và áp suất để tăng tốc độ pha cà phê. Ý tưởng của ông đã tạo nền móng cho Luigi Bezzera và Desiderio Pavoni kế thừa và hiện thực hóa máy pha espresso.
Angelo Moriondo bên phát minh máy pha cà phê espresso của mình. Ảnh: Tư liệu
Năm 1906, Desiderio Pavoni đã giới thiệu máy pha espresso thương mại tại Hội chợ Thế giới ở Milan. Tuy có thể tạo ra số lượng lớn tách cà phê trong thời gian ngắn, thiết bị của ông vẫn tồn tại nhược điểm, đó là nặng và cồng kềnh, không phù hợp với những không gian nhỏ.
Lỗ hỏng này đã mở đường cho ý tưởng của Alfonso Bialetti – thợ chế tác nhôm giàu kinh nghiệm. Năm 1933, ông phát minh và cho ra mắt chiếc ấm pha cà phê Moka Express đầu tiên. Thiết bị nhanh chóng trở thành biểu tượng không thể thiếu trong các căn bếp của nhiều gia đình.
Moka Express: Chiếc ấm biểu tượng của văn hóa cà phê Ý hiện đại
Ý tưởng cho sự ra đời của chiếc ấm Moka đến từ một chi tiết tưởng chừng bình thường: cách các bà nội trợ giặt quần áo. Họ thường đun sôi nước xà phòng trong một chiếc nồi đặc biệt có ống dẫn ở giữa. Hơi nước sẽ tạo áp lực đẩy nước xà phòng lên trên rồi tự động tuôn xuống, làm sạch quần áo hiệu quả hơn. Alfonso Bialetti nhận ra rằng nguyên lý tương tự có thể áp dụng để pha cà phê tại nhà.
Alfonso Bialetti và chiếc ấm Moka đầu tiên. Ảnh: Tư liệu
Ông lựa chọn nhôm không chỉ vì tính năng kỹ thuật mà còn vì giá thành phải chăng. Thiết kế bát giác không chỉ tối ưu khả năng dẫn nhiệt mà còn mang tính nghệ thuật Art Deco đang thịnh hành vào những năm 1930. Tên gọi Moka Express được đặt tên theo cảng Mocha (Al Mokha) ở Yemen. Ấm có thiết kế bát giác (hay còn gọi là 8 cạnh) giúp khuếch tán nhiệt tốt hơn so với các bề mặt tròn, không có đường cong hay khía cạnh. Cấu tạo của ấm gồm 3 phần: Phần đáy là nơi chứa nước và tiếp xúc với bếp đun để nấu sôi nước; Phần giữa có hình như chiếc phễu, là nơi đựng bột cà phê với tấm phin lọc đặt trên cùng; Phần trên là khoang chứa dịch chiết cà phê. Thiết bị ứng dụng nguyên lý động lực học. Khi nước sôi trong môi trường kín sẽ tạo áp suất đủ lớn để đẩy hơi nước và cả nước di chuyển ngược lên trên. Lúc này, nước nóng sẽ đi qua lớp bột cà phê trên phễu lọc, dịch cà phê được chiết xuất và tiếp tục đi lên phần khoang trên.
Chiếc ấm vừa tiện dụng, vừa đủ đẹp để trưng bày trên bàn ăn. Điều đặc biệt là Alfonso Bialetti thiết kế ấm với nhiều kích cỡ khác nhau – từ 1 tách cho người độc thân, đến 6, 9, thậm chí 12 tách cho những gia đình đông người. Mỗi chiếc ấm đều có hình dáng tương tự, tạo nên một “gia đình sản phẩm” dễ nhận diện.
Mặc dù ấm Moka ra đời năm 1933, phải đến sau Thế chiến thứ hai, thiết bị mới thực sự bùng nổ nhờ nỗ lực của Renato Bialetti – con trai Alfonso. Ông không chỉ là người kế nghiệp mà còn là nhà marketing tài ba. Năm 1953, Renato tạo ra biểu tượng marketing đáng nhớ: hình ảnh “L’omino coi baffi” (người đàn ông nhỏ có ria mép) – một nhân vật hoạt hình với tay chỉ lên trời, thân hình là chiếc ấm Moka. Hình ảnh này được lấy cảm hứng từ chính Alfonso Bialetti với bộ ria mép đặc trưng. Biểu tượng xuất hiện trên mọi quảng cáo, biển hiệu, và thậm chí được chiếu lên bầu trời đêm bằng đèn chiếu tại Milan.
Alfonso Bialetti qua nét vẽ của họa sĩ truyện tranh Paul Campani. Ảnh: Bialetti
Chiến dịch quảng cáo trên đài truyền hình RAI vào cuối những năm 1950 đã đưa ấm Moka vào từng gia đình Ý. Đến thập niên 1960, 9 trong 10 gia đình Ý sở hữu ít nhất một chiếc ấm Moka. Con số này chứng minh sự thành công vượt ngoài sức tưởng tượng của một thiết bị gia dụng.
Nhắc đến ấm Moka là nhắc đến sự kết nối và lòng hiếu khách của người Ý. Hãy thử tưởng tượng, buổi sáng đầu ngày, các thành viên thức giấc bởi tiếng reo sôi của ấm Moka đun trên bếp và mùi thơm đầy mê hoặc tỏa ra khắp căn nhà, tiếp đó cùng nhau quây quần thưởng thức bữa sáng, nhâm nhi tách cà phê nóng trước khi bước vào guồng quay hối hả. Khi có khách ghé thăm, lòng hiếu khách của gia chủ lại được thể hiện qua những món ăn và tách cà phê nóng hổi pha từ chiếc ấm này.
Ảnh: Italy Segreta
Ngày nay, ấm Moka vẫn là một vật dụng được các “coffeeholic” ưa chuộng, đồng thời là món đồ mang tính biểu tượng về mặt thiết kế. Mới đây, nhà thiết kế Matteo Frontini đã tái thiết kế chiếc ấm pha cà phê kinh điển với hình dáng độc đáo cùng khả năng rút ngắn thời gian pha chế chỉ trong 3 phút.
Thiết kế có tên Turbo Moka, được cải tiến phần đáy so với kiểu truyền thống, thay đổi hình bát giác sang hình xoắn ốc. Theo nhà sản xuất, cấu trúc mới giúp tăng gấp đôi lượng lượng nhiệt được truyền từ bếp đun sang phần đáy ấm giữa ngọn lửa và phần đáy của ấm. Nhờ đó, nước sôi nhanh hơn, tạo áp suất lớn hơn, rút ngắn thời gian chiết xuất cà phê và vì vậy, lượng nhiên liệu (khí gas và điện) được tiết kiệm đáng kể.
Ảnh: Turbo Moka
Theo dòng chảy thời gian, văn hóa cà phê cùng ấm Moka của nước Ý không ngừng được biến đổi. Dù trải qua bao nhiêu cải tiến, ấm Moka vẫn là biểu tượng của sự đơn giản, tính tiện ích và tình gắn kết, hô biến không gian nhà ở trở thành quán cà phê thu nhỏ đầy hương thơm và sự ấm áp.
Thực hiện: Thu Hà
Xem thêm
Không gian cà phê cho những tâm hồn nghệ sĩ
