Nhà đồng lầu xuất hiện tại Quảng Đông từ cuối thế kỷ 19, là sự phát triển của kiến trúc Lingnan truyền thống để đáp ứng nhu cầu dân cư gia tăng. Khi các thương gia người Hoa từ vùng Quảng Đông di cư đến Sài Gòn trong những thập niên đầu thế kỷ 20, họ mang theo không chỉ vốn liếng và kỹ năng kinh doanh, mà còn cả mô hình kiến trúc đa chức năng này.
Một chung cư tại Quận 5 cũ. Ảnh: Sloth
Tại Chợ Lớn, nhà đồng lầu trải qua quá trình biến đổi tinh tế để thích ứng với khí hậu nhiệt đới và mật độ dân cư cao của Sài Gòn. Khác với nguyên mẫu Quảng Động thường có 2-3 tầng, các tòa nhà đồng lầu ở quận 5 phát triển thành 4-5 tầng, tối ưu hóa diện tích sử dụng trong khi vẫn duy trì nguyên tắc cốt lõi: giếng trời trung tâm và hành lang bao quanh.
Triết lý thiết kế: khi kiến trúc trở thành đạo lý
Giếng trời (天井) phục vụ nhiều hơn vai trò là một giải pháp kiến trúc, nó còn thể hiện quan niệm vũ trụ quan của người Hoa. Trong tư duy truyền thống, thiên (trời) luôn ở trung tâm, là nguồn gốc của mọi sự sống. Việc đặt khoảng không mở ở giữa tòa nhà không chỉ đảm bảo thông gió, ánh sáng mà còn tạo nên một “thiên đình” thu nhỏ – nơi mỗi gia đình đều có thể ngước nhìn lên trời.
Một chung cư tại Quận 5 cũ. Ảnh: Sloth
Hệ thống ban công liên thông xung quanh giếng trời thể hiện triết lý nhân hoà – con người sống hài hòa với nhau. Không có ranh giới cứng nhắc giữa tư và công, giữa không gian riêng tư và cộng đồng. Thay vào đó, có sự chuyển tiếp mềm mại, tự nhiên – đúng với tinh thần hoà nhi bất đồng (hòa mà không đồng) trong văn hóa Trung Hoa.
Kỹ thuật thích ứng khí hậu của nhà đồng lầu
Nhà đồng lầu kế thừa tinh hoa của kiến trúc Lingnan – phong cách truyền thống Quảng Đông hình thành từ thế kỷ 14 với đặc trưng thích ứng khí hậu cận nhiệt đới. Tại Sài Gòn, các nghệ nhân người Hoa đã tinh chỉnh những kỹ thuật này để phù hợp với điều kiện nhiệt đới gió mùa.
Chung cư An Bình, Quận 5 cũ. Ảnh: Sưu tầm
Cấu trúc giếng trời hoạt động như một ống khói tự nhiên, tạo ra hiệu ứng ống khói: không khí nóng bốc lên từ giếng trời, tạo áp suất âm hút không khí mát từ các ban công vào trong. Kết hợp với hệ thống mái nghiêng và mái hiên rộng, toàn bộ tòa nhà trở thành một cỗ máy điều hòa không khí tự nhiên vận hành 24/7.
Tỷ lệ vàng của giếng trời cũng được tính toán kỹ lưỡng: đủ rộng để ánh sáng chiếu đến tầng trệt, nhưng không quá rộng để mất đi tính riêng tư. Thông thường, tỷ lệ chiều rộng giếng trời so với tổng chiều rộng tòa nhà dao động từ 1:3 đến 1:4, tạo ra sự cân bằng lý tưởng giữa không gian mở và không gian kín.
Xã hội học của không gian sống
Nhà đồng lầu tạo ra một mô hình xã hội độc đáo. Không giống như chung cư hiện đại nơi mỗi gia đình sống độc lập, cô lập, nhà đồng lầu tạo ra các tổ hợp cộng đồng – những nhóm 15-20 gia đình sống quanh một giếng trời chung.
Dấu ấn xóm giếng tại Hào Sĩ Phương, Quận 5 cũ. Ảnh: Sưu tầm
Cấu trúc này hình thành nên những quy tắc xã hội ngầm nhưng hiệu quả. Trẻ em được nuôi dạy bởi “cả làng”, các cụ già có người chăm sóc tự nhiên, thông tin được chia sẻ nhanh chóng. Đây chính là hiện thân của triết lý “lân lý” (鄰里) – hàng xóm láng giềng như một gia đình lớn.
Di sản kiến trúc trong bối cảnh đô thị hóa
Những tòa nhà đồng lầu ngày nay không chỉ có giá trị lịch sử mà còn mang ý nghĩa đương đại sâu sắc. Trong bối cảnh khủng hoảng nhà ở đô thị và vấn đề cô lập xã hội, mô hình này đưa ra những gợi ý quý giá về cách thiết kế không gian sống bền vững.
Khái niệm Cộng đồng trong tòa nhà mà nhà đồng lầu thể hiện đang được các kiến trúc sư hiện đại tái khám phá dưới tên gọi co-housing hay community living. Tuy nhiên, điều mà những mô hình mới này vẫn chưa thể sao chép được chính là sự tự nhiên, hữu cơ trong cách thức hình thành cộng đồng của nhà đồng lầu.
Ký ức kiến trúc và tương lai
Khi đi qua những con hẻm quận 5, quan sát kỹ những tòa nhà đồng lầu còn sót lại, ta có thể đọc được cả một bộ sử thi di cư. Từ những chi tiết trang trí tinh xảo theo lối Quảng Động truyền thống, đến những sự điều chỉnh thông minh để thích ứng khí hậu Sài Gòn, mỗi tòa nhà đều là một bản thảo kiến trúc kể về hành trình nhập gia tùy tục của cộng đồng người Hoa.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hiện đại hóa đô thị, những tòa nhà đồng lầu này đặt ra câu hỏi căn bản: liệu chúng ta có thể học hỏi từ trí tuệ tổ tiên để tạo ra những mô hình sống đô thị nhân văn hơn, bền vững hơn? Câu trả lời có lẽ đang nằm ngay trong những sân giếng trời yên bình ấy – nơi mỗi buổi sáng, ánh sáng vẫn tràn xuống như lời nhắc nhở về sự kết nối giữa trời, đất và con người trong kiến trúc chân chính.
Bài viết thuộc series SAIGON-CHOLON MOSAIC, nhằm ghi lại và tôn vinh những giá trị văn hóa độc đáo của một trong những khu vực đặc sắc nhất Sài Gòn.
Thực hiện: Hoài Thu
Đọc thêm:
Saigon-Cholon Mosaic: Hội quán Chợ Lớn – Những ngôi đền thời gian của cộng đồng người Hoa
Ký ức nhà cổ Nam Bộ: Giao thoa Đông-Tây nơi Dinh thự Đốc phủ sứ Nguyễn Văn Hải
