Ký ức nhà cổ Nam Bộ: Giao thoa Đông-Tây nơi Dinh thự Đốc phủ sứ Nguyễn Văn Hải

Nằm tại phường 1, thị xã Gò Công, tỉnh Tiền Giang (Nay là tỉnh Đồng Tháp), dinh thự Đốc phủ sứ Nguyễn Văn Hải hiện lên như một minh chứng sống động cho sự giao thoa tinh tế giữa kiến trúc truyền thống Nam Bộ và nghệ thuật trang trí phương Tây vào cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX. Mặt tiền chính của căn nhà cổ hướng về đường Hai Bà Trưng, được bảo vệ bởi hệ thống hàng rào sắt tinh xảo, tạo nên khung cảnh thơ mộng với những loài cây kiểng đa dạng xung quanh. Tại đây, các tiểu cảnh được sắp đặt khéo léo hòa quyện cùng những hàng cây xanh tươi, tạo nên bức tranh kiến trúc cảnh quan đầy chất thơ và thanh nhã. Dinh thự không chỉ là nơi an cư mà còn là biểu tượng cho sự tinh tế trong việc kết hợp các yếu tố văn hóa kiến trúc đa dạng, phản ánh tinh thần cởi mở và nhạy bén thẩm mỹ của chủ nhân thời bấy giờ.

Công trình kiến trúc dân dụng độc đáo này được bố cục hài hòa trên một khuôn viên rộng lớn, với ba mặt giáp những tuyến đường giao thông chính của thị xã Gò Công. khéo léo ở trung tâm và hai bên, tạo nên hành lang trong mát mẻ – một giải pháp thông minh cho khí hậu nhiệt đới.

Mặt tiền ngôi nhà cổ Nam Bộ được kiến thiết theo hình thức tân thời đặc trưng của giai đoạn đầu thế kỷ XX, được mở ba cửa di chuyển ở giữa và hai bên, tạo thành một lối hành lang trong mát mẻ. Hệ thống lan can và cửa sổ được thiết kế liền mạch với những đường vòm tròn uyển chuyển, được điểm xuyết bằng những họa tiết trang trí cù lá theo phong cách phương Tây. Hệ thống cửa lá sách bên ngoài với thiết kế giản dị nhưng tinh tế, phản ánh xu hướng kiến trúc được ưa chuộng trong thời kỳ này.

Không gian phía sau giếng trời.

Họa tiết trang trí trên mặt tiền ngôi nhà cổ có phần thô cứng, chi tiết vuông vắn kết hợp với ô cửa lá sách.

Tương phản với mặt dựng mang đậm dấu ấn phương Tây, không gian bên trong lại toát lên phong vị truyền thống đậm đà với kết cấu hoàn toàn bằng gỗ. Nhà cổ được xây dựng theo mô hình “nhà cặp – điệp ốc” độc đáo, bao gồm hai ngôi nhà được kết nối hài hòa thành một tổng thể. Nhà tiền được thiết kế theo kiểu năm căn hai chái, trong khi nhà chánh ấn tượng hơn với cấu trúc ba căn hai chái kép, tạo nên không gian sống rộng lớn và trang nhã theo tinh thần kiến trúc Á Đông.

Chi tiết ô học (liên ba) trang trí phía trước ngôi nhà. Những ô học với màu sắc, họa tiết được vận dụng khéo léo nhằm tạo ra những đường nét gợi tả sinh động.

Bước vào bên trong là phòng khách và chỗ thờ phượng gia tiên, cũng như phong cách thiết kế nhà ở truyền thống Nam Bộ, thì nơi đây được chú ý trang trí mỹ thuật và tạo hình từ những đường nét như hoành phi, liễn đối được thiết kế, cẩn xà cừ trên nền gỗ, tạo hiệu ứng ánh sáng và màu sắc. Không gian được cô động và điểm xuyết bởi những bộ bao lam trên từng khuông cột, lòng căn ngôi nhà, tạo cảm giác nhẹ nhàng, sang trọng, mang đầy sắc thái địa phương thông qua các họa tiết trang trí như nhạc cụ, hoa lá, chim chóc.

Chi tiết trang trí bên trong ngôi nhà.

Tương phản với bộ cửa lá sách bên ngoài, không gian nội thất rực rỡ sắc màu và nổi bật với các khung cửa chạm lộng, trang trí bằng họa tiết tinh xảo, được chế tác từ gỗ quý và xà cừ. Bên ngoài được bao bọc bởi lớp kiếng trang trí lấp lánh.

Không gian chính bao gồm phòng khách và khu thờ phượng gia tiên – hai yếu tố không thể thiếu trong kiến trúc truyền thống Nam Bộ. Tại đây, nghệ thuật trang trí được thăng hoa qua từng chi tiết: hoành phi và liễn đối được chạm khắc tỉ mỉ trên nền xà cừ kết hợp gỗ, tạo nên những hiệu ứng ánh sáng và màu sắc đầy mê hoặc. Hệ thống bao lam tinh xảo được bố trí khắp các khuông cột và lòng căn nhà. Những họa tiết địa phương đặc sắc như nhạc cụ dân gian, hoa lá và chim chóc được khắc họa sinh động.

Trang trí họa tiết Mai điểu.

Bình diện ngôi nhà được thiết kế dạng chữ Khẩu, tạo nên một tổng thể kiến trúc hoàn chỉnh và hài hòa. Từ nhà trước, không gian được dẫn dắt xuống hai nhà sau ở hai bên, kết thúc bằng kho lẫm, tạo bố cục khép kín, có sân trong để lấy ánh sáng, là nơi sinh hoạt của các thành viên trong gia đình. 

Nhà cổ Đốc phủ sứ Nguyễn Văn Hải ở Gò Công là công trình tiêu biểu cho kiến trúc dân dụng Nam Bộ cuối thế kỉ XIX, đồng thời là biểu tượng sống động cho giai đoạn giao thoa văn hóa độc đáo giữa Đông – Tây đầu thế kỉ XX. Ngoài giá trị kiến trúc và mỹ thuật, dinh thự còn là kho tàng văn hóa quý giá, lưu giữ những nét sinh hoạt đặc sắc của Gò Công nói riêng và miền Nam nói chung.