Chợ Lớn: Trăm năm nhìn lại
Địa danh Chợ Lớn là hiện thân của một hiện tượng văn hoá độc đáo: sự giao thoa giữa văn minh Á Đông và tinh thần thương mại, tạo nên một “thành phố trong thành phố” với DNA riêng biệt. Đó là một quần thể đô thị ấm cúng, khăng khít cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng, không hề tạo cảm giác hiện đại lạnh lẽo. Đô thị ngày càng phát triển nhộn nhịp, thì ở phía tây nam thành phố, vùng đất này vẫn âm thầm gìn giữ những mảnh ghép văn hoá từ một một thế kỷ trước, như một bức tranh khảm “mosaic” sống động về thời gian.
Hình ảnh nhóm trẻ em ngồi thẳng hàng trước bàn thờ trong một ngôi Chùa tại khu phố Tàu Chợ Lớn. Ảnh: Tư liệu
Đứng giữa ngã tư Hải Thượng Lãn Ông – Phùng Hưng một chiều cuối tuần, bạn sẽ hiểu vì sao người ta nói Chợ Lớn là “thành phố trong thành phố”. Âm thanh ở đây có một tần số riêng biệt: tiếng xe máy pha lẫn tiếng Tàu, tiếng Việt, tiếng còi tàu xa xa từ bến Bình Đông, và cả những âm thanh khó tả từ các xưởng thủ công truyền thống. Đó là bản giao hoà của một vùng đất đã trải qua quá nhiều biến cố lịch sử những vẫn không ngừng sôi động.
Mùi hương từ ký ức
Nếu âm thanh là nhịp điệu của Chợ Lớn, thì mùi hương chính là linh hồn của nơi này. Từ xa, bạn đã có thể ngửi thấy mùi trầm hương từ những ngôi chùa cổ kính, quyện hòa cùng hương thơm của các loại bánh chiên nóng hổi nơi góc phố, mùi thuốc bắc từ những hiệu thuốc Đông y truyền thống, hay mùi bánh mì nướng than hoa, pâté gan vịt thủ công và chả lụa cắt tay, thức quà sang đã trở thành “mẫu mực” cho bánh mì Sài Gòn sau này. Những làn hương đan xen này không chỉ lướt qua khứu giác, mà còn là dấu ấn lưu cữu một nền văn minh thương mại đã tồn tại hơn 150 năm.
Chợ Lớn từng là một thành phố sầm uất tách biệt với Sài Gòn. Ảnh: Sưu tầm.
Chợ Lớn ra đời không phải từ một quy hoạch có chủ đích, mà là kết quả tự nhiên của dòng chảy lịch sử. Khi những người Hoa đầu tiên đặt chân đến vùng đất này vào giữa thế kỷ 19, họ không chỉ mang theo vốn liếng và kỹ năng thương mại, mà còn là một nền văn hoá sống động. Họ xây dựng không chỉ những quần thể nhà ở đặc trưng, mà còn là một hệ thống xã hội hoàn chỉnh với hội quán, chùa chiền, trường học và cả những truyền thống nghề nghiệp được truyền từ đời này sang đời khác.
Kiến trúc của thời gian
Nhìn vào Chợ Lớn hôm nay, bạn sẽ thấy một cuốn biên khảo kiến trúc về sự giao thoa văn hoá. Kiến trúc Chợ Lớn phản ánh triết lý kinh doanh Hoa Kiều một thời tinh tế. Mô hình quần thể nhà shophouse cùng mái ngói âm dương đặc trưng với “tiền hậu bất quan” – mặt tiền hẹp nhưng chiều sâu lớn, không chỉ tối ưu hoá chi phí mà còn tạo ra không gian đa chức năng: tầng trệt làm cửa hàng, tầng hai là kho hàng, tầng ba là không gian sinh hoạt gia đình. Đặc biệt, hệ thống giếng trời (thiên tỉnh) ở giữa nhà không chỉ đảm bảo thông gió tự nhiên, mà còn có ý nghĩa phong thuỷ sâu sắc, “tụ khí sinh tài”, thu hút và giữ lại năng lượng giàu có và tích cực. Các chi tiết trang trí như ô cửa sổ chạm khắc hoa văn rồng phượng, cửa gỗ hai cánh hay những tấm bình phong khảm xà cừ đều thể hiện tinh thần thủ công của người Hoa. Mỗi chi tiết đều có ý nghĩa: hoa văn dơi (biểu tượng phúc lộc), hoa mẫu đơn (giàu sang), cặp cá chép (may mắn) – tạo nên một bộ từ vựng trang trí phong phú.
Một góc chợ Bình Tây. Ảnh: Tư liệu
Chợ Bình Tây với lối kiến trúc Đông Dương độc đáo, không chỉ là nơi mua bán mà còn là biểu tượng của tinh thần doanh nghiệp người Hoa. Từ đây, những thương gia đã dệt nên mạng lưới thương mại trải dài khắp Đông Nam Á. Họ không chỉ bán gạo, mà còn “bán” cả một lối sống, một triết lý kinh doanh dựa trên niềm tin và mối quan hệ lâu dài.
Cứ thế, những hình hài kiến trúc ở đây là câu chuyện kể về một thời đại mà người ta còn đủ kiên nhẫn để tạo ra cái đẹp lâu bền.
Con người và câu chuyện
Nhưng có lẽ, điều quý giá nhất của Chợ Lớn chưa hẳn là kiến trúc hay ẩm thực, mà chính là con người. Ở đây, bạn vẫn có thể gặp những nghệ nhân làm bánh trung thu truyền thống bằng khuôn gỗ cổ, những thầy thuốc Đông y với bàn tay khéo léo cân đo từng vị thuốc, hay những người thợ vàng ngồi cả ngày để chạm khắc những chi tiết nhỏ nhất trên một chiếc nhẫn cưới.
Chùa Bà Thiên Hậu một chiều mưa. Ảnh: Hoài Thu
Ảnh: Hoài Thu
Mỗi con phố ở đây đều có một câu chuyện riêng. Phố Hải Thượng Lãn Ông với những hiệu thuốc cổ, con đường Nguyễn Trãi nhộn nhịp dẫn đến chùa Bà Thiên Hậu nơi tín đồ cầu may… Tất cả đều góp phần tạo nên một bức tranh tổng thể về một cộng đồng vẫn giữ được bản sắc giữa dòng chảy thời gian.
Vùng ký ức sống động
Hôm nay, khi đứng giữa Chợ Lớn với tất cả những biến đổi của thời đại, chúng ta vẫn có thể cảm nhận được mạch sống của quá khứ đang chảy qua từng con phố, từng ngôi nhà, từng nhịp điệu. Chợ Lớn không phải là một bảo tàng tĩnh lặng, mà là một “vùng ký ức sống”, nơi quá khứ và hiện tại cùng song hành, nơi truyền thống và hiện đại cùng hòa quyện.
Ảnh: Hoài Thu
Trong thời đại mà nhiều thứ được số hoá và tiêu chuẩn hoá, Chợ Lớn vẫn giữ nguyên được hồn cốt của mình – một linh hồn được tạo nên từ nghìn lẻ một câu chuyện nhỏ, từ những suy ngẫm của nhiều thế hệ đã qua, và từ niềm hy vọng không bao giờ tắt của những người đang tiếp tục viết nên biên niên sử về văn hoá cho vùng đất này.
Đây chỉ là khởi đầu cho hành trình khám phá Chợ Lớn. Trong những bài tiếp theo, chúng ta sẽ lang thang qua từng góc phố, từng mùi hương, từng câu chuyện để hiểu rõ hơn về vùng đất đặc biệt này, nơi thời gian dường như chảy chậm lại để cho chúng ta có cơ hội nhìn lại, suy ngẫm và trân trọng những giá trị đích thực của cuộc sống.
Bài viết là phần mở đầu của series SAIGON-CHOLON MOSAIC, nhằm ghi lại và tôn vinh những giá trị văn hóa độc đáo của một trong những khu vực đặc sắc nhất Sài Gòn.
Thực hiện: Hoài Thu
Xem thêm
Điêu khắc đá trong hội quán người Hoa
Đông Dương – Một thời đại, vùng địa lý và phong cách kiến trúc
