Ở Chợ Lớn ngày nay, giữa những con hẻm tấp nập đậm đặc âm thanh phố xá, những ngôi hội quán cổ kính của người Hoa vẫn lặng lẽ tỏa sáng với vẻ đẹp trầm tư và uy nghiêm. Vượt lên chức năng của một công trình kiến trúc độc đáo, hội quán còn là những “tòa lâu đài văn hoá” lưu giữ tinh thần cộng đồng, nơi hội tụ những giá trị nhân văn sâu sắc của người Hoa, hoặc gốc Hoa sống lâu đời tại đây.
Kiến trúc: Tinh hoa nghệ thuật Phương Đông trên đất Sài Gòn
Bước vào bất kỳ hội quán nào tại Chợ Lớn, từ Hội quán Quảng Triệu (Quảng Đông), Hội quán Phước Kiến uy nghi, đến Hội quán Triều Châu tinh xảo, du khách đều bị choáng ngợp bởi vẻ đẹp kiến trúc mang đậm dấu ấn các triều đại Minh – Thanh. Những mái cong đặc trưng với kỹ thuật “điếu lâu phi diêm” (mái bay như chim én), những bức tường gạch nung theo lối trùng điệp và những cột trụ đá chạm khắc tinh xảo tạo nên một không gian thiêng liêng tựa như “tiểu Bắc Kinh” giữa lòng Sài Thành.
Hội quán Quảng Triệu trong bức ảnh chụp vào khoảng năm 1890. Hội quán này còn được gọi là miếu Thiên Hậu hay chùa Bà bến Chương Dương. Ban đầu đây là nơi sinh hoạt của cộng đồng người Hoa gốc hai phủ Quảng Châu và Triệu Khánh, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc. Hiện tại, Hội quán Quảng Triệu đã được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia Việt Nam. Ảnh: Tư liệu
Đặc biệt, nghệ thuật “Điêu khắc Triều Sán” (chạm khắc gỗ sơn son thếp vàng) tại các công trình thể hiện đỉnh cao tay nghề thợ Phúc Kiến và Quảng Đông thế kỷ 19. Kỹ thuật “Ngũ Hành Tương Sinh” được thể hiện qua màu sắc: Mộc (xanh lá) tượng trưng sinh khí, Thủy (đen) biểu thị sự trường tồn, Hỏa (đỏ) mang lại thịnh vượng, Thổ (vàng) tạo sự ổn định, và Kim (trắng) thu hút tài lộc. Những hình ảnh “Tứ Linh” (Long, Lân, Quy, Phụng), “Bát Tiên” và “Tam Đa” (Phúc, Lộc, Thọ) được điêu khắc theo phong cách “thần nhân đồng hình”, mang đậm tính biểu tượng của triết học Đạo giáo.
Hội quán Quảng Triệu ngày nay. Ảnh: Tư liệu
Kiến trúc hội quán tuân theo phong thuỷ với bố cục Tứ hợp viện – sân trước (tiền viện) rộng rãi cho lễ nghi, chính điện (trung đường) trang nghiêm thờ cúng, hậu cung (hậu điện) riêng tư, và hai hành lang (tả hữu hồi lang) kết nối. Nguyên tắc Tả thanh long, hữu bạch hổ được áp dụng nghiêm ngặt, tạo nên dòng khí thuận lợi theo thuyết “Âm Dương Ngũ Hành”.
Kiến trúc Hội quán Minh Hương được gìn giữ nguyên vẹn. Ảnh: Tư liệu
Vẻ đẹp cổ kính vững chãi theo thời gian. Ảnh: Tư liệu
Văn hoá: Linh hồn của cộng đồng
Hội quán không chỉ là nơi thờ cúng tổ tiên và thần linh, mà còn là trung tâm văn hoá-xã hội của cộng đồng người Hoa. Đây là nơi tổ chức các lễ hội truyền thống như Tết Nguyên Đán, Trung Thu, Vu Lan, nơi gìn giữ những nghi thức cổ truyền qua hàng trăm năm lịch sử.
Trong những ngày lễ lớn, hội quán trở thành không gian sinh hoạt sôi động với màn múa lân, múa rồng, tiếng pháo nổ rền vang. Mùi hương trầm thơm phức cùng tiếng kinh kệ trang nghiêm tạo nên bầu không khí linh thiêng, kết nối mạnh mẽ giữa con người với tổ tiên, giữa cá nhân với cộng đồng.
Tấm bia đá khắc tại Hội quán Quỳnh Phủ. Vào ngày giỗ các thần hội quán đều có tổ chức nghi lễ lớn. Vào ngày lễ Nguyên tiêu (rằm tháng giêng) hàng năm đều có tổ chức biểu diễn ca kịch Hải Nam. Ảnh: Tư liệu
Hội quán còn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì ngôn ngữ mẹ đẻ và truyền thống giáo dục. Nhiều hội quán từng mở các lớp tiếng Trung, dạy thư pháp, truyền đạt kiến thức về lịch sử và văn hoá nguồn cội cho thế hệ trẻ. Đây chính là cách mà cộng đồng người Hoa bảo tồn bản sắc văn hoá giữa dòng chảy hội nhập.
Giá trị nhân văn sâu sắc
Điều khiến các hội quán Chợ Lớn trở nên đặc biệt không chỉ là vẻ đẹp kiến trúc hay tính thiêng liêng, mà còn là giá trị nhân văn sâu sắc chúng mang lại. Trong thời kỳ khó khăn, hội quán là nơi tương thân tương ái, hỗ trợ lẫn nhau của cộng đồng. Từ việc lo hậu sự cho người nghèo, giúp đỡ kinh doanh buôn bán cho đến việc giải quyết tranh chấp nội bộ, hội quán luôn là điểm tựa tinh thần vững chắc.
Tinh thần “đại đồng” – sống chan hoà, tương thân tương ái – được thể hiện rõ nét qua hoạt động của các hội quán. Không phân biệt giàu nghèo, tất cả mọi người trong cộng đồng đều được chào đón và hỗ trợ khi cần thiết. Đây chính là bản chất văn hoá nhân ái, đoàn kết của Hoa kiều.
Dấu ấn thời gian và sự bảo tồn
Hơn cả những kiến trúc cổ kính, các hội quán Chợ Lớn là biểu tượng của đa văn hoá hoà hợp, minh chứng cho tinh thần hoà mã bất đồng của nền văn minh Việt Nam. Chúng là những bách khoa toàn thư sống, lưu giữ bộ nhớ tập thể về hành trình cư trú – hội nhập – đóng góp của cộng đồng người Việt gốc Hoa qua các thế hệ.
Bên trong một nhà thuốc Đông Y của một gia đình người Hoa ở Chợ Lớn. Ảnh: Patrick Zachmann (1991)
Trong nhịp điệu không ngừng của sự đổi mới, những hội quán cổ kính vẫn lặng lẽ tỏa sáng như những ngọn đèn bền bỉ, không chỉ nhắc chúng ta về nét đẹp văn hoá đa dạng, mà còn khẳng định rằng: trong cuộc sống hiện đại, gìn giữ bản sắc không có nghĩa là bảo thủ cứng nhắc, mà là sáng tạo trên nền tảng truyền thống – con đường duy nhất để có một nền văn hoá có thể bất tử qua thời gian.
Bài viết thuộc series SAIGON-CHOLON MOSAIC, nhằm ghi lại và tôn vinh những giá trị văn hóa độc đáo của một trong những khu vực đặc sắc nhất Sài Gòn.
Thực hiện: Hoài Thu
Xem thêm
Saigon-Cholon Mosaic: Rong chơi vùng ký ức
