Trong kho tàng vật liệu xây dựng Nam Bộ, đá rửa là một trong những trường hợp hiếm hoi mang tính lưỡng nguyên. Đây vừa là sản phẩm của sự bất đắc dĩ khi người bản xứ phải thích nghi với vật liệu ngoại lai, vừa là biểu hiện của sự sáng tạo địa phương. Không phải ngẫu nhiên mà đá rửa tồn tại xuyên suốt gần một thế kỷ kiến trúc Sài Gòn, từ thời Pháp thuộc cho đến tận hôm nay, trong khi biết bao vật liệu khác đã có lúc cực thịnh rồi thoái trào theo từng làn sóng xu hướng.
Điều đáng chú ý là đá rửa không bao giờ là vật liệu chính, cũng như không được ca ngợi nhiều trong các tài liệu kiến trúc học, nhưng lại hiện diện ở hầu hết các công trình lớn nhỏ. Nó như một tầng lớp âm thầm nâng đỡ những tham vọng kiến trúc lớn lao hơn, một sự đối nghịch thú vị về vai trò và vị thế trong bộ máy xây dựng.
Nguồn cội của một phát minh khiêm tốn
Thời Pháp thuộc, khi xi măng Portland được đưa vào Đông Dương, người ta chợt nhận ra rằng vật liệu xám xịt này tuy bền chắc nhưng quá đơn điệu, thiếu thần khí và không có hồn. Những người thợ Nam Kỳ, vốn quen tay với gạch ống, ngói âm dương, gỗ lim, đã nghĩ ra cách pha trộn xi măng với sỏi đá, rồi mài bóng bề mặt để lộ ra những viên sỏi lấp lánh. Đá rửa ra đời như thế, không ồn ã, không mang theo hiệu ứng đám đông, nhưng lại thực dụng và có nét đẹp riêng.
Người Pháp gọi nó là “terrazzo”, nhưng ở Nam Bộ, người ta chỉ gọi là đá rửa , giản dị và thực tế đến vậy. Cái tên đã nói lên phương pháp sau khi đổ và mài, người ta phải rửa sạch bụi, để bề mặt lộ ra những viên sỏi như những hòn sỏi dưới lòng suối.
Ảnh: Sưu tầm
Thời kỳ hoàng kim: Sài Gòn thập niên 1920 – 1960
Đá rửa thực sự toả sáng trong kiến trúc Sài Gòn từ thập niên 1920. Đây là thời kỳ thành phố đang trong cơn sốt xây dựng, khi những căn biệt thự kiểu Pháp mọc lên như nấm trên đường trên đường Catinat (nay là Đồng Khởi), đường Bonnard (Lê Lợi) hay khu Dakao.
Ảnh: Sưu tầm
Biệt thự 97A Phó Đức Chính, ngày nay là Bảo tàng Mỹ thuật, là một minh chứng điển hình. Công trình thuộc về ông Hui Bon Hoa (Chú Hoả), một trong những thương gia giàu có nhất Sài Gòn đầu thế kỷ XX. Toàn bộ sàn tầng trệt và hành lang được lát đá rửa màu be pha xám với những viên sỏi nhỏ li ti, được mài bóng như gương. Dưới ánh sáng xuyên qua những ô cửa sổ kiểu Pháp, mặt sàn lấp lánh một cách kín đáo, không chói lọi như đá hoa cương, nhưng cũng không đơn điệu như xi măng trơn.
Căn nhà trên Hồ Biểu Chánh, Phú Nhuận.
Những ngôi biệt thự trên đường Pasteur, Calmette hay trong khu vực Hai Bà Trưng – Lê Duẩn đều sử dụng loại vật liệu này. Ở đây, đá rửa không phải là lựa chọn chính nhưng lại đóng vai trò cân bằng: nơi cần sang trọng có đá hoa, nơi cần thực dụng có đá rửa, và chúng hòa quyện với nhau một cách tự nhiên.
Nhưng đá rửa không chỉ là của riêng giới thượng lưu với những căn biệt thự đồ sộ. Những ngôi nhà ống trên đường Trần Hưng Đạo, Nguyễn Trãi hay trong các con hẻm Chợ Lớn cũng có sự hiện diện của đá rửa trên sàn nhà, bậc thang hay mặt bàn bếp. Đối với giới bình dân, đá rửa là sự thoả hiệp giữa giá thành và độ bền. Nó chịu được mưa nắng miền nam, không nứt vỡ như gạch men giá rẻ, lại dễ vệ sinh, chỉ cần lau bằng giẻ ướt là sạch.
Biến tấu và sáng tạo
Đá rửa Nam Bộ có một đặc điểm riêng, nhờ những người thợ ở đây thích pha màu. Không giống Hà Nội hay Huế, nơi đá rửa thường giữ nguyên màu xi măng xám, đá rửa Sài Gòn nhiều khi có màu đỏ gạch, màu vàng nghệ hay xanh lơ nhạt. Họ pha bột màu vào xi măng, rồi chọn sỏi có màu tương phản để tạo hoạ tiết.
Chùa Vĩnh Nghiêm được xây dựng từ 1964 đến 1971, có hành lang đá rửa màu đỏ tía pha sỏi trắng, tạo cảm giác vừa nghiêm trang vừa ấm áp. Trong khi đó, Nhà thờ Tân Định sử dụng đá rửa màu be nhạt cho sân và hành lang, hoà hợp với tông hồng của tường nhà thờ.
Có nhiều người thợ khéo tay còn tạo ra đá rửa khảm, ghép nhiều mảnh đá rửa khác màu để tạo thành hoa văn, chữ hay số. Nhiều biệt thự trên đường Hai Bà Trưng, Lê Quý Đôn có bậc thang ghi năm tháng xây dựng bằng kỹ thuật này. Nó vừa là thông tin, vừa để trang trí, lại còn là niềm tự hào của gia chủ.
Nhà của KTS Ngô Viết Thụ.
Đá rửa trong kiến trúc công cộng
Chợ Bến Thành là một bảo tàng sống của đá rửa. Sàn nhà bên trong chợ, từ thập niên 1930, được lát bằng đá rửa màu be xám, viên sỏi to bằng hạt bắp. Hàng ngày, có hàng trăm ngàn người qua lại, kéo lê xe đẩy, chở hàng nặng trên xe cút kít, nhưng mặt sàn vẫn nguyên vẹn. Có chỗ mòn lõm xuống, nhưng không vỡ vụn. Đó là minh chứng cho độ bền của vật liệu này.
Một công trình khác cũng dùng đá rửa mà đến giờ vẫn còn nhiều dấu tích là Thư viện Khoa học tổng hợp TP.HCM (tiền thân là Thư viện Quốc gia Sài Gòn), được xây dựng khoảng năm 1968-1971. Rất nhiều mảng tường ngoài, cột, hàng rào dùng chất liệu đá rửa. Người ta có thể lát đá hoa cương để sang trọng hơn, nhưng đá rửa lại phù hợp hơn với tính chất công cộng, không quá xa hoa, nhưng cũng không hề nhạt nhòa.
Ga Sài Gòn (cũ), Nhà hát Thành phố, hay các trường học thời Pháp đều có dấu ấn của đá rửa. Nó xuất hiện ở những nơi mà người ta ít để ý nhất: bậc thang, hành lang, toilet, bếp ăn, những nơi đòi hỏi vật liệu phải chịu đựng, phải bền bỉ, chứ không chỉ đẹp để ngắm.
Tòa nhà Thorakao. Ảnh: Sưu tầm
Suy tàn và hồi sinh
Sau 1975, đá rửa dần mất chỗ đứng. Gạch men nhập khẩu, đá granite, hay đá marble trở thành biểu tượng của sự giàu có. Người ta cho rằng đá rửa là cũ kỹ, là lỗi thời. Nhiều ngôi nhà cũ được tân trang bằng cách đập bỏ sàn đá rửa để thay bằng gạch men bóng loáng.
Nhưng khoảng mười năm trở lại đây, đá rửa lại âm thầm quay trở lại. Không phải vì hoài cổ, mà vì người ta bắt đầu nhận ra giá trị của sự bền vững. Đá rửa được làm từ xi măng và sỏi đá, đều là vật liệu địa phương, không phải nhập khẩu. Nó không cần lớp phủ bóng hóa học, không tốn điện làm lạnh như gạch men. Khi hỏng, người thợ địa phương có thể sửa chữa mà không cần kỹ thuật cao.
Một số quán cà phê, nhà hàng ở Thảo Điền, An Phú đã lát lại sàn bằng đá rửa, nhưng theo phong cách mới: viên sỏi to hơn, màu sắc bạo dạn hơn, có khi pha lẫn mảnh đồng, thủy tinh màu. Đó không còn là đá rửa truyền thống, nhưng vẫn mang tinh thần của nó: sự pha trộn giữa thực dụng và thẩm mỹ.
Một ngôi nhà tại Mỹ Tho. Ảnh: Sưu tầm
Bài học từ vật liệu
Có một sự đối ngẫu thú vị trong lịch sử kiến trúc: những vật liệu được ca ngợi nhiều nhất thường không phải là những vật liệu tồn tại lâu nhất. Đá hoa cương được tôn vinh vì vẻ sang trọng, gỗ quý được trân trọng vì độ hiếm, nhưng đá rửa – vật liệu bình dân, không được đề cập nhiều trong các tài liệu – lại là thứ xuất hiện xuyên suốt trong kiến trúc Nam Bộ gần một thế kỷ qua.
Lý do có lẽ nằm ở chỗ: đá rửa không mang tham vọng gì cả. Nó không cố trở thành thứ gì khác ngoài chính mình. Không theo đuổi vẻ lộng lẫy như đá hoa nhân tạo, không tìm kiếm sự cầu kỳ như gạch men họa tiết phức tạp. Nó chỉ là hỗn hợp xi măng và sỏi đá, được mài bóng rồi rửa sạch. Giản dị như vậy, nhưng cũng chân thật như vậy.
Ảnh: Sưu tầm
Trong bối cảnh kiến trúc đương đại, khi người ta ngày càng quan tâm đến tính bền vững, vật liệu địa phương, hay dấu ấn carbon, thì đá rửa bỗng trở nên có ý nghĩa hơn bao giờ hết. Nó đã là chất liệu “xanh” từ trước cả khi thuật ngữ này ra đời. Nó cũng đã thực hành “kinh tế tuần hoàn” khi được làm từ những nguyên liệu sẵn có, dễ tái chế, có thể sửa chữa bằng kỹ năng thủ công đơn giản.
Nhưng quan trọng hơn, đá rửa nhắc nhở chúng ta về một nguyên tắc kiến trúc cơ bản: vật liệu tốt nhất không nhất thiết phải đắt nhất hay xa lạ nhất, mà là phù hợp nhất với công năng, khí hậu, và khả năng của địa phương. Đá rửa sinh ra từ sự thích nghi, tồn tại nhờ tính thực dụng, và được ghi nhớ vì sự trung thực của nó.
Mỗi lần đi qua những ngôi nhà cũ trên đường Pasteur, Hai Bà Trưng, Trương Định hay Phạm Ngọc Thạch, người viết thường dừng lại nhìn những mặt sàn còn sót lại. Chúng mòn, sờn, có khi nứt nẻ, nhưng vẫn còn đó sau gần trăm năm. Không cần bảo dưỡng đặc biệt, không cần thay thế, chỉ cần thỉnh thoảng lau chùi là đủ. Đó là loại độ bền mà công nghệ hiện đại với mọi tiến bộ của nó vẫn chưa làm được – độ bền đơn giản, không phức tạp, không cần hướng dẫn sử dụng.
Ảnh: Sưu tầm
Thực hiện: Hoài Thu
Xem thêm:
Đá xanh: Vật liệu gợi cảm trong không gian kiến trúc hiện đại
Bê tông mài: Vẻ đẹp của vật liệu hiện đại
Terrazzo và hành trình phát triển thẩm mỹ nội thất đương đại
