Việc trùng tu và tái thiết kế những công trình kiến trúc cổ để đưa chúng trở lại hoạt động đang ngày càng phổ biến tại các thành phố lớn. Thông thường, những giải pháp đổi mới độc đáo xuất hiện khi các kiến trúc sư nỗ lực cải tạo một tòa nhà trong khi vẫn duy trì dấu ấn ban đầu, đồng thời bổ sung những phần mở rộng mang phong cách hiện đại, hoặc hài hòa, hoặc tương phản với công trình trước đó. Cách tiếp cận này hồi sinh tòa nhà và tôn vinh sự cộng hưởng giữa quá khứ và hiện tại, bao gồm vật liệu, kỹ thuật xây dựng, phong cách kiến trúc, câu chuyện và tổng thể chất lượng công trình. Mục tiêu này đạt được đòi hỏi cách tiếp cận thông minh và nhạy bén, mang lại mỹ cảm độc đáo và ý nghĩa mới.
Antwerp Port House do Zaha Hadid Architects thực hiện | Ảnh: Helene Binet
Khi tiến hành cải tạo một công trình lịch sử, điều quan trọng là xác định được những yếu tố cần bảo tồn và những yếu tố cần cải tạo, nhằm đảm bảo đạt được chức năng, cân bằng thẩm mỹ và đáp ứng các yêu cầu hiện đại. Quá trình này có thể được hiểu rõ hơn thông qua nền tảng lý thuyết và các nguyên tắc cụ thể giúp định hướng cải tạo thiết kế.
Theo Ilyanenko và Panteleeva, có ba phương pháp chính về mặt hình thức và bố cục để tích hợp các công trình mới vào môi trường lịch sử: cộng sinh hoặc hợp nhất; thích nghi hoặc điều chỉnh; và tương phản. Hai phương pháp đầu tiên tương đối giống nhau, đều liên quan đến việc kết hợp một công trình mới hoặc một phần của công trình lịch sử vào bố cục kiến trúc hiện có theo cách bổ sung cho tổng thể. Tuy nhiên, do việc sử dụng công nghệ, phương pháp xây dựng và vật liệu mới trong các công trình cải tạo hiện đại, tính tương phản thường không thể tránh khỏi. Mục tiêu của những thiết kế cải tạo này là hài hòa hóa sự tương phản hoặc tận dụng nó để đạt được sự cộng hưởng với công trình cũ.
Tate Modern Switch House của Herzog & de Meuron | Ảnh: Jim Stephenson
Việc kết hợp hài hòa các công trình mới với những tòa nhà lịch sử bao gồm việc nghiên cứu chiều cao tầng phù hợp của các tòa nhà, bảo tồn đặc trưng của đường viền mái, duy trì tỷ lệ và sự tương đồng của các hình khối, đảm bảo nhịp điệu, bản chất và tỷ lệ của các phân chia theo chiều ngang và chiều dọc. Nó cũng bao gồm việc phác thảo các yếu tố kiến trúc, đồng thời cân nhắc màu sắc và kết cấu trong trang trí.
Kiến trúc sư Norman Foster đã thể hiện cách tiếp cận này vào năm 1995 khi tái thiết kế tòa nhà Reichstag cũ, được xây dựng ban đầu vào cuối thế kỷ 19 theo phong cách Phục hưng Tân cổ điển. Ông đã bảo tồn diện mạo lịch sử củacông trình trong khi bổ sung một mái vòm hiện đại phía trên nó. Hình dạng, kích thước và hoa văn của khối kiến trúc mới được thiết kế tỉ mỉ để duy trì tỷ lệ hiện có của tòa nhà cũ. Mặc dù là một cấu trúc trong suốt bằng kính và thép, tương phản với sự vững chắc của các bức tường đá từ công trình gốc, nhưng hình thức của mái vòm vẫn hài hòa với tỷ lệ của các yếu tố trong tòa nhà. Hơn nữa, từ bên trong, các đường dốc và phễu hình nón của mái vòm đã làm nổi bật và mở rộng không gian cho nghị viện hiện tại. Tòa nhà tượng trưng cho một Berlin thống nhất, và là minh chứng cho tính thẩm mỹ hài hòa của việc hiện đại hóa một công trình lịch sử.
Glass Dome of the New German Parliament, Reichstag của Foster + Partners | Ảnh: Harshiitart
New German Parliament, Reichstag do Foster + Partners thực hiện | Ảnh: Harshiitart
So với một công trình như Tate Modern Switch House, một phương án cải tạo được thiết kế khéo léo có thể bổ sung về vật liệu và tương phản về hình khối kiến trúc, nhằm tạo nên tính thẩm mỹ hài hòa với một công trình lịch sử. Dự án do Herzog & de Meuron thiết kế, là một phần trong quá trình cải tạo Nhà máy Điện Bankside lịch sử thành nơi trưng bày bộ sưu tập nghệ thuật đương đại của Vương quốc Anh. Công trình có hình khối xoắn ốc tương phản với tòa nhà cũ. Tuy nhiên, bằng cách mô phỏng vật liệu gạch của nhà máy điện trước đây và áp dụng nó lên mọi bề mặt của Nhà Mở, tính thẩm mỹ hài hòa đã được thể hiện rõ nét, tạo ra sự cộng hưởng bổ sung giữa chất riêng của tòa nhà cũ và tòa nhà mới.
Tate Modern Switch House nhìn từ góc độ khác | Ảnh: Jim Stephenson
Thế kỷ 21 chứng kiến sự nổi lên của xu hướng thiết kế nhấn mạnh vào sự tương phản, thể hiện trong việc cải tạo các công trình lịch sử theo phong cách hiện đại. Cách tiếp cận thiết kế này nhằm làm nổi bật những yếu tố được xây dựng mới bằng cách tái hiện chúng ở quy mô, tỷ lệ, nhịp điệu, vật liệu và kết cấu khác biệt so với công trình cũ. Nó nhằm nhấn mạnh thời điểm cụ thể mà việc cải tạo mới được lên kế hoạch và nhấn mạnh những tiến bộ công nghệ trong xây dựng vào thời kỳ đó, tạo nên một công trình kiến trúc ấn tượng về mặt thị giác.
Trong bài báo có tựa đề “Phương pháp tương phản của kiến trúc hiện đại trong môi trường lịch sử của đô thị” (The Method of Contrast of Modern Architecture in the Historical Environment of the City), tác giả Pronina nhấn mạnh các đặc điểm của việc cải tạo tương phản độc đáo. Chúng bao gồm các cột trụ nghiêng, tường dốc có góc nhọn hoặc cong, mái nhà không còn theo định nghĩa truyền thống, mảng đua cực kỳ dài, các vết cắt bất ngờ hoặc kết hợp các hình dạng đặc biệt, cũng như việc sử dụng các vật liệu nặng truyền thống (như đá tự nhiên và gốm sứ) để ốp lát các mảnh vỡ kiến trúc độc đáo. Phong cách này không tuân theo khái niệm về quy mô kiến trúc, bao gồm cả những thách thức nhận thức về kích thước tự nhiên của tòa nhà và việc sử dụng các ảo ảnh quang học. Những kỹ thuật này đại diện cho trường phái Deconstructivism (Tạm dịch: Trường phái Giải tỏa kết cấu), tạo nên sự tương phản nổi bật với môi trường quen thuộc.
Dresden’s Military History Museum của Studio Libeskind | Ảnh: Bitter Bredt Courtesy of Holzer
Tuy nhiên, phương pháp này tạo ra sự cộng hưởng và cân bằng cho công trình bằng cách nhấn mạnh vào hai thời điểm khác nhau. Một ví dụ đáng chú ý là việc tái thiết kế Bảo tàng Lịch sử Quân sự ở Dresden, Đức. Ban đầu được xây dựng theo phong cách tân cổ điển vào cuối thế kỷ 19, kiến trúc sư Libeskind đã giới thiệu các lý tưởng của Deconstructivism bằng cách kết hợp một hình khối kính mới cắt xuyên qua tòa nhà lịch sử. Điều này khiến cho yếu tố kiến trúc tương phản trở thành một phần mới của bảo tàng. Theo Pronina, mặt tiền cổ điển của tòa nhà lịch sử, nổi tiếng với sự đối xứng nghiêm ngặt và tỷ lệ hài hòa, đã bị phá vỡ bởi một mảng kính, kim loại và bê tông. Hình ảnh thúc đẩy sự phản ánh về mức độ tàn phá của chiến tranh trong lịch sử loài người.
Dresden’s Military History Museum khi nhìn trực diện | Ảnh: Bitter Bredt Courtesy of Holzer
Một cách tiếp cận tương tự là Trụ sở Cảng Antwerp, do Zaha Hadid Architects thiết kế. Đây là dự án cải tạo, tân trang và mở rộng một trạm cứu hỏa bị bỏ hoang để phục vụ như trụ sở mới cho cảng. Trái ngược với tòa nhà đối xứng cứng nhắc hiện có, kiến trúc sư đã giới thiệu sự sáng tạo, phức tạp, hình học Euclid và một cấu trúc mới mọc lên trên công trình cổ điển. Phần mở rộng tạo ra sự tương phản về hình dạng, khối, hoa văn, vật liệu và đặc tính. Vì chức năng của khối công trình mới và cũ được tách biệt rõ ràng, không gian nội thất cũng phản ánh sự tương phản này. Hệ thống thang máy càng nhấn mạnh cảm giác về hai tòa nhà riêng biệt. Khối công trình mới “lơ lửng” trên cấu trúc cũ, thể hiện sự tôn trọng với giá trị lịch sử của tòa nhà và tạo thêm cảm giác thẳng đứng cho tổng thể thiết kế.
Ảnh: Tim Fisher
Antwerp Port House của Zaha Hadid Architects | Ảnh: Tim Fisher
Trong nỗ lực tạo ra các phương án cải tạo hiện đại cho các công trình lịch sử, sự tương phản chắc chắn sẽ hiện hữu. Thách thức nằm ở việc tìm ra sự cân bằng giữa việc chấp nhận sự tương phản này trong quá trình thiết kế hoặc hài hòa hóa nó với cấu trúc ban đầu.
Kết hợp các yếu tố kiến trúc tưởng chừng như không tương thích trong bố cục lịch sử là một thử thách nghệ thuật vô cùng khó khăn. Việc dung hòa những phong cách, hình thức và vật liệu khác biệt đòi hỏi kiến trúc sư phải sở hữu kiến thức chuyên môn sâu rộng, khả năng sáng tạo tinh tế và tư duy vượt ra ngoài khuôn khổ. Hiệu quả của việc kết hợp này mang tính chủ quan và phụ thuộc vào nhận thức của mỗi cá nhân. Do vậy, việc truyền tải ý đồ thiết kế và tạo sự đồng điệu là một khía cạnh quan trọng cần được cân nhắc.
The Union of Romanian Architects, Bucharest, Romania | Ảnh: Milan Maksovic/ Getty Images
Thực hiện: Quốc Huy | Theo: Archdaily
Xem thêm:
Nhân học Kiến trúc trong xã hội hiện đại
