Nhà khoa học tâm lý Carl Jung từng nói về vô thức tập thể, kho tàng ký ức chung của nhân loại được truyền qua các thế hệ. Trong nghệ thuật thị giác, hiện tượng này thể hiện qua việc một số hình ảnh, cấu trúc và biểu tượng xuất hiện lặp đi lặp lại qua nhiều nền văn hoá và thời đại khác nhau. Điện ảnh hiện đại, vô tình hay hữu ý, đã kế thừa và phát triển những mã gen thị giác này.
Khi George Lucas khắc hoạ cảnh Anakin rơi và lửa địa ngục trong Star War Episode III, ông không chỉ đang kể một câu chuyện khoa học viễn tưởng. Ông kích hoạt một nguyên mẫu cổ xưa: hình ảnh thiên thần sa ngã mà Alexandre Cabanel đã Gióng hoá trong L’Ange déchu (1847). Hai tác phẩm cách nhau gần 160 năm, nhưng cùng kể về câu chuyện sa ngã, từ ánh sáng xuống bóng tối, từ thiện xuống ác. Cabanel vẽ nên một thiên thần với đôi mắt đầy thù hận nhưng vẫn mang vẻ đẹp tuyệt trần, trong khi Lucas cho ta thấy Anakin, một Jedi anh hùng, biến thành Darth Vader trong lửa và khói.
Không chỉ là một sự trùng hợp, đây là sự vận hành của ngôn ngữ hình ảnh bất tử, khi những cảm xúc và ý niệm phổ quát được mà hoá thành những cấu trúc thị giác có thể vượt qua ranh giới thời gian. Ảnh: Tư liệu
David Fincher, với đôi mắt tinh tường của một nhà làm phim thuộc hàng auteur (chuyên gia), đã tạo nên những khung hình trong Alien 3 (1992) khiến người xem không khỏi liên tưởng đến bức tranh Girl’s Head beside a Skull (1934) của Rex Whistler. Cả hai tác phẩm đều mang trong mình sự đối chương giữa sự sống và cái chết, giữa vẻ đẹp và sự tàn khốc. Cảm hứng từ hội hoạ này đã giúp David Fincher còn khám phá những góc khuất tâm lý con người khi đối diện với nỗi sợ hãi nguyên thủy nhất.
Ảnh: Tư liệu
Tương tự, Guillermo del Toro trong El Laberinto del Fauno (Pan’s Labyrinth, 2006) đã mang đến những hình ảnh ám ảnh không kém gì bức Saturn Devouring His Son (1819-23) của Francisco Goya. Cả Del Toro và Goya đều là những nghệ sĩ dám nhìn thẳng vào bóng tối của con người, nơi bạo lực và tình yêu, ác mộng và giấc mơ đẹp có thể cùng tồn tại trong một không gian siêu thực.
Ảnh: Tư liệu
Một trong những khám phá thú vị nhất là cách đạo diễn kế thừa từ vựng màu sắc từ hội hoạ cổ điển. Guillermo del Toro trong Pan’s Labyrinth không chỉ mượn hình ảnh từ Saturn Devouring His Son của Goya, mà còn kế thừa toàn bộ palette màu “đen Goya”, những sắc thái tối tăm mang trong mình nỗi ám ảnh về bạo lực và chiến tranh.
Del Toro hiểu rằng Goya không chỉ vẽ một thần thoại Hy Lạp, mà đang mã hóa trải nghiệm chứng kiến những tàn bạo của chiến tranh Napoléon. Tương tự, del Toro sử dụng cùng ngôn ngữ màu sắc này để kể về nỗi đau của Nội chiến Tây Ban Nha, tạo nên sự kết nối xuyên thời gian giữa hai nghệ sĩ cùng nhìn thẳng vào bản chất tàn khốc của con người.
Stanley Kubrick, bậc thầy điện ảnh thị giác, trong A Clockwork Orange (1971) đã tạo nên những khung hình mang tính biểu tượng cao. Cảnh Alex và đồng bọn trong trang phục tối màu nhưng mang ý định bạo lực, gợi nhớ đến bức Runde der Gefangenen (1890), nơi sự trật tự và hỗn loạn được thể hiện qua những đường nét rõ ràng nhưng đầy ám ảnh. Ông không chỉ tham khảo Runde der Gefangenen về mặt hình ảnh, mà còn kế thừa cách thức mà các họa sĩ thế kỷ 19 sử dụng kiến trúc để phản ánh tâm lý nhân vật.
Ảnh: Tư liệu
Còn Robert Eggers với The Lighthouse (2019) đã biến khung hình đen trắng của mình thành những bức tranh sống động, đặc biệt gợi nhớ đến Hypnose (1904) của Sascha Schneider. Cả hai tác phẩm đều khám phá trạng thái tâm lý biên giới, nơi ranh giới giữa thực và ảo trở nên mờ nhạt.
Ảnh: Tư liệu
Một số đạo diễn đã sử dụng tranh vẽ như những tài liệu lịch sử thị giác. Sofia Coppola trong Marie Antoinette không chỉ tham khảo thời trang và kiến trúc thế kỷ 18, mà còn nghiên cứu cách thức các họa sĩ thời đó cấu trúc ánh sáng và không gian. Mỗi khung hình trong phim đều được thiết kế như một bức tranh Rococo, nhằm tái tạo không chỉ hình ảnh mà còn cả “cách nhìn” của thời đại đó.
Ảnh trái: Kirsten Dunst trong phim Marie Antoinette. Ảnh phải: Bức Marie Antoinette with a Rose của Élisabeth Louise Vigée Le Brun.
Julie Taymor trong Frida đã đi xa hơn bằng cách biến chính cuộc đời Frida Kahlo thành một chuỗi tranh động. Taymor hiểu rằng với Frida, ranh giới giữa cuộc sống và nghệ thuật đã bị xóa nhòa hoàn toàn. Do đó, để kể câu chuyện Frida, phải sử dụng chính ngôn ngữ thị giác của Frida.
Ảnh: Tư liệu
Kết
Hiện tượng lai ghép thị giác giữa điện ảnh và hội họa không chỉ là chuyện của quá khứ. Nó đang định hình cách thức chúng ta tạo ra và tiêu thụ hình ảnh trong thời đại số. Mỗi khi một đạo diễn tạo ra một khung hình mang tính biểu tượng, họ đang góp phần vào kho gen thị giác của nhân loại, những hình ảnh này sẽ trở thành nguồn cảm hứng cho các thế hệ nghệ sĩ tương lai.
Cuối cùng, mối liên hệ giữa điện ảnh và hội họa cổ điển không chỉ là chuyện ảnh hưởng lẫn nhau. Đây là minh chứng cho việc nghệ thuật luôn tồn tại như một dòng chảy liên tục, khi mỗi tác phẩm vừa là kết quả của quá khứ, vừa là hạt giống cho tương lai. Khi một đạo diễn tạo nên một khung hình mang tính biểu tượng, họ không chỉ đang kể câu chuyện của riêng mình, mà còn đang tiếp nối cuộc đối thoại với những nghệ sĩ đi trước hàng thế kỷ. Trong ánh sáng mờ ảo của rạp chiếu, chúng ta không chỉ xem phim, chúng ta đang chứng kiến một cuộc gặp gỡ kỳ diệu giữa quá khứ và hiện tại, giữa cọ vẽ và ống kính máy quay.
Điện ảnh và hội họa, dù khác biệt về phương tiện biểu đạt, cuối cùng đều hướng về cùng một mục đích: chạm đến trái tim và tâm hồn con người bằng ngôn ngữ của hình ảnh. Những đạo diễn vĩ đại không phải là người sáng tạo ra hình ảnh hoàn toàn mới, mà là người biết cách remix những nguyên mẫu cổ điển theo cách tinh tế và sâu sắc nhất. Họ hiểu rằng sức mạnh thật sự của nghệ thuật không nằm ở sự độc đáo tuyệt đối, mà ở khả năng kết nối với những tầng sâu nguyên thủy nhất của trải nghiệm con người.
Series bài viết RE-visualize khám phá sự giao thoa đầy cảm hứng giữa các lĩnh vực sáng tạo về kiến trúc, đồ nội thất, thời trang và nghệ thuật. Tại đây, chúng ta sẽ cùng nhìn lại cách những ý tưởng, hình thái và phong cách được tái hình dung và lan tỏa đa ngành, tạo nên những bản thiết kế độc đáo và ấn tượng. RE-visualize mở ra góc nhìn mới về sự kết nối không giới hạn trong thế giới sáng tạo và nghệ thuật.
Thực hiện: Hoài Thu
Xem thêm:
Sức mạnh kể chuyện của đô thị trong phim
