Oanh Phi Phi – Người bóc tách ký ức của sơn mài

Hơn cả một chất liệu hội họa, Oanh Phi Phi xem sơn mài như một đối tượng có khả năng truyền tải ký ức, đóng khung thời gian; là công cụ để phản tư, nghiên cứu, truy vấn những lý thuyết về hình ảnh, và để mở rộng những thử nghiệm cả về kích thước lẫn phương thức tạo hình tác phẩm.

Oanh Phi Phi 8

Oanh Phi Phi.

Cảm thụ nghệ thuật, suy cho cùng, cũng chỉ là các hình thái khác nhau của quá trình “bóc tách” – quá trình đào sâu các tầng lớp ý nghĩa được gửi gắm trong tác phẩm nghệ thuật. Văn chương, điện ảnh, sắp đặt, trình diễn, hội họa, kiến trúc… luôn ẩn dụ một (hay nhiều) câu chuyện – đôi khi là câu chuyện của một con người, đôi khi là câu chuyện của một đất nước, một bối cảnh xã hội, một thời kỳ lịch sử. Nhưng, có mấy nghệ sĩ cố gắng bóc tách chính công cụ kể chuyện của mình? Nếu xem chất liệu chính là đối tượng nghệ thuật, chân trời sáng tạo sẽ rộng mở ra sao?

Oanh Phi Phi 7

“Specula” – một đường hầm dài 7,2m, rộng 2,4m phủ đầy những bức bích họa sơn mài mà người xem có thể đi lại bên trong.

Oanh Phi Phi 6

Mặc dù được đào tạo bài bản về sơn dầu tại nước ngoài, khi trở về Hà Nội nghiên cứu hội họa sơn mài theo học bổng Fulbright Grant năm 2004, Oanh Phi Phi quyết định chọn sơn mài với chất liệu sơn ta của Việt Nam làm yếu tố cốt lõi trong thực hành nghệ thuật của mình. Ban đầu, sơn mài đối với cô là đại diện cho mối liên kết gắn bó mật thiết hơn với nền văn hóa Việt Nam, nhưng sau đó, nó dần trở thành một cách để mài giũa và chủ động cắt nghĩa cho mối quan hệ này. “Tôi nghĩ sơn mài cũng yêu cầu chúng ta sẵn sàng chấp nhận rằng không phải vạn vật đều nằm trong tầm kiểm soát tuyệt đối của người nghệ sĩ, và rằng quá trình thực hành nghệ thuật bao gồm cả kiến tạo và phá hủy. Với tôi, một bức tranh sơn ta không đại diện cho một khoảnh khắc ngẫu hứng duy nhất được dựng nên bởi đôi tay khéo léo. Nó giống hơn một mảnh hóa thạch, một ghi chép của vòng tuần hoàn giữa sự tạo hình và đánh nhám để tiến đến một hình ảnh gói gọn có chủ đích”, cô chia sẻ.

Oanh Phi Phi 5

Trong triển lãm cá nhân tại Trung tâm Nghệ thuật đương đại The Factory vào tháng 5/2019, Oanh Phi Phi mang đến hai tác phẩm sắp đặt hội họa là “Specula” và “Palimpsest”. Hai tác phẩm hàm ý sự thay đổi góc nhìn giúp nhận ra sự thay đổi bản chất của đối tượng, đồng thời khám phá khả năng của công nghệ để “nhìn” thế giới rõ hơn ở cả mức độ vi mô và vĩ mô – một điểm thường thấy trong các thực hành nghệ thuật của cô.

Oanh Phi Phi 4

Oanh Phi Phi 3

Khi mới hình dung ra tác phẩm “Specula”, Oanh Phi Phi muốn tạo ra một không gian cong, nhưng sớm nhận ra rằng điều này không thể thực hiện được với vóc gỗ truyền thống. Điều này đã thôi thúc cô tìm kiếm những bề mặt khác nhau để tạo nên vòm tròn của tác phẩm (khung sắt, nhựa epoxy và sợi thủy tinh), và sau đó bắt đầu làm việc với rất nhiều chất nền khác. Oanh Phi Phi đã chọn “bóc tách” chất liệu thay vì tập trung vào câu chuyện đằng sau tác phẩm, “muốn tạo nên một hình ảnh tự phát thuần khiết từ quy trình vẽ sơn mài mà không cần tới việc kiểm soát hay bó buộc căn nguyên của chất liệu này”, và từ đó mở ra vô số khả năng thử nghiệm. Điều này thể hiện khá rõ trong “Palimpsest”. Lớp kính trong thay cho tấm vóc gỗ cho phép ta nhìn thấu bức tranh và quan sát các lớp ảnh, giúp ta hiểu rõ hơn “ngữ pháp” của một bức tranh sơn mài thuần túy.

Oanh Phi Phi 2

“Palimpsest” – một bộ Lacquerscopes (thấu kính sơn mài) phóng chiếu bóng của các bức tranh sơn mài nhỏ trên mặt kính lên một màn hình lớn.

Gạch nung, nền nhà cũ, mâm cơm hay tấm chiếu – những hình ảnh rất đỗi Việt Nam – là mô típ thường xuất hiện trong thực hành nghệ thuật của Oanh Phi Phi. Gạch tượng trưng cho đơn vị vật chất cơ bản mà từ đó không gian sống của con người được xây dựng, còn mâm cơm, ao cá mang tính biểu trưng cho văn hóa làng xã, gợi hoài niệm về không khí sinh hoạt tập thể của người Việt Nam. “Tôi yêu sự tương phản giữa những vật đơn giản xung quanh mình – những vật không được mài giũa, ít được quan tâm tới – với sự bóng bẩy của chất liệu sơn mài. Sơn mài tạo nên một sự quý phái trong những vật dụng bình dị nhất”.

Từ xưa, sơn mài có phẩm chất làm mới lại cái cũ,
làm quý những thứ bình thường.

Oanh Phi Phi 1

Mối tương quan của sơn mài và không gian kiến trúc cũng được Oanh Phi Phi nhấn mạnh trong tác phẩm “Specula”. Thứ nhất, nó là phép ẩn dụ về không gian bên trong một hang động, nơi quá trình thêm sơn và mài mòn trong sơn mài cũng giống như quá trình bồi đắp và xói mòn của tự nhiên. Thứ hai, nó cho phép người xem di chuyển và tương tác với không gian – những cái bóng và góc nhìn thay đổi sẽ lột tả tính độc đáo của sơn mài mà không chất liệu hội họa nào có được. Trước khi được ứng dụng trong hội họa vào đầu những năm 1920, sơn ta vốn có vai trò quan trọng trong kiến trúc và điêu khắc, được sử dụng để làm đồ nội thất, các sản phẩm thủ công, trang trí tượng trong đền, chùa và các gia đình giàu có. “Nếu bạn lùi về sau và nhìn tác phẩm này từ góc nhìn lịch sử lâu đời của sơn mài, nó còn gắn kết với mục đích nguyên thủy của sơn mài là báo hiệu một thứ có giá trị biểu tượng trong không gian sống của con người”. Sơn mài không còn là một công cụ thể hiện vật chất mà thực sự có khả năng trở thành vật chất – một tác phẩm vừa là mỹ nghệ, vừa là tượng, hoặc tranh.

Đặc điểm của chất liệu sơn mài, thời gian cần thiết để tạo nên một tác phẩm, sự hiện diện của cơ thể con người trong chính tác phẩm… đều giao thoa để tạo nên giá trị. Cũng chính vì vậy, Oanh Phi Phi tin rằng sơn mài có khả năng ứng dụng linh hoạt trong kiến trúc và nội thất, tạo ra những không gian ý nghĩa, nâng tầm, chất chứa, đồng thời mang lại cho người nghệ sĩ những chất vấn phức tạp và thử nghiệm nên thơ hơn.


OANH PHI PHI

Oanh Phi Phi sinh ra và lớn lên ở Texas, Mỹ. Cô tốt nghiệp Cử nhân Nghệ thuật tại trường Parsons School of Design và là Thạc sĩ Nghiên cứu Nghệ thuật tại trường Đại học Complutense Madrid.

Thực hiện: Đoàn Trúc | Ảnh: Nhân vật cung cấp.


Xem thêm:

Tim Phạm – Sài Gòn tưởng thân quen mà vẫn mong khám phá

Tuýp Trần – Mảnh hồn riêng vẽ đời sống chung