Tranh lụa của họa sĩ Nguyễn Phan Chánh mang trong mình một vẻ đẹp trầm tĩnh và tinh tế. Được xem là một trong những bậc thầy khai phá và định hình ngôn ngữ tranh lụa hiện đại Việt Nam, ông đã biến chất liệu truyền thống này thành phương tiện nghệ thuật đương đại đầy cảm xúc. Xuất thân từ truyền thống hội họa cổ và được đào tạo tại Trường Mỹ thuật Đông Dương, Nguyễn Phan Chánh đã phát triển kỹ thuật vẽ nhiều lớp màu độc đáo trên lụa. Phương pháp này tạo nên những bề mặt có sắc độ mềm mại, mờ ảo và giàu chiều sâu mà ít chất liệu nào có thể tái hiện được. Ánh sáng len lỏi qua từng lớp lụa mỏng, tạo nên hiệu ứng thị giác tinh tế và thơ mộng.
Họa sĩ Nguyễn Phan Chánh. Ảnh: Tư liệu
Sinh năm 1892 trong một gia đình nho học ở Hà Tĩnh, Nguyễn Phan Chánh lớn lên cùng thư pháp, giấy dó và những giá trị văn hóa truyền thống sâu đậm. Khi bước vào những khóa đầu tiên của Trường Mỹ thuật Đông Dương, ông sớm nhận ra con đường riêng của mình không nằm ở sơn dầu phương Tây, mà ở một chất liệu gần gũi, mang đậm hồn Việt: lụa tơ tằm. Với sự kiên nhẫn và tâm huyết, Nguyễn Phan Chánh đã dày công xây dựng kỹ thuật vẽ nhiều lớp độc đáo. Trong quy trình này, màu được vẽ lên bề mặt lụa, sau đó đem đi rửa từng phần, rồi phủ thêm các lớp tiếp theo, tạo nên những sắc độ trong trẻo, êm dịu và thấm sâu vào từng sợi tơ. Chính phương pháp “rửa-vẽ-rửa” cầu kì và đầy tính thử nghiệm này đã mang lại cho tranh lụa của ông một vẻ mờ ảo, thơ mộng mà không chất liệu nào khác có thể tái hiện được.
Các đề tài đời thường với hình ảnh trẻ em ngây thơ, người phụ nữ nông thôn, hay chợ quê nhộn nhịp đều hiện lên nhẹ nhàng và không phô trương trong từng tác phẩm của ông. Đó là những khoảnh khắc bình dị của cuộc sống Việt Nam đầu thế kỷ 20, được ghi lại bằng ánh nhìn đầy tình cảm và sự tôn trọng. Ảnh: Tác phẩm Chợ quê (1937).
Chi tiết làm nên chiều sâu đặc biệt của tác phẩm, đồng thời cũng là nét riêng biệt trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Phan Chánh, chính là những dòng chữ Hán được viết trực tiếp lên tranh. Vốn có nền tảng nho học và được rèn luyện thư pháp từ thuở nhỏ, ông lưu lại vài câu thơ sau khi hoàn tất các bức tranh lụa như một cách đóng dấu cảm xúc, hay một cách bày tỏ tâm sự với các nhân vật trong tranh. Những dòng thơ này đôi khi là lời giải nghĩa cho tinh thần của cảnh vật được miêu tả, đôi khi chỉ đơn thuần là những ý nghĩ thoáng qua mà ông muốn lưu giữ. Dù mang ý nghĩa gì, sự hiện diện của chúng đã biến mỗi bức tranh trở nên độc bản, nơi hội họa, thư pháp và văn chương giao thoa. Đây cũng là yếu tố khiến tranh lụa Nguyễn Phan Chánh giàu bản sắc văn hóa Việt và khó có thể được sao chép một cách trọn vẹn.
Tác phẩm Những cô thợ may (1930)
Tác phẩm Người bán ốc (1929)
Một nét đặc trưng đáng chú ý khác trong tranh Nguyễn Phan Chánh là đề tài. Ông hướng về những cảnh sinh hoạt giản dị nhất của đời sống thường ngày. Người phụ nữ giặt áo bên bờ ao, trẻ em chơi đùa dưới bóng cây, người bán hàng rong trên phố nhỏ, hay người nông dân lặng lẽ đi đồng – tất cả đều là những khoảnh khắc bình thường mà ông nâng niu bằng nét vẽ của mình. Gam màu ông sử dụng cũng rất tiết chế, thường xoay quanh các tông nâu trầm, vàng đất, đen pha xám nhẹ nhàng. Sự ít tương phản trong bảng màu khiến bố cục tranh trở nên mềm mại và hài hòa, tạo cảm giác như đang nhìn qua lớp sương mỏng của ký ức, vừa gần gũi vừa xa xôi, vừa thực vừa mơ.
Tác phẩm Ra đồng (1937)
Tác phẩm Đi cấy (1958)
Trong số những tác phẩm tiêu biểu nhất của Nguyễn Phan Chánh, bức Chơi ô ăn quan được xem như minh chứng trọn vẹn cho sức sống của chất liệu lụa trong việc khắc họa đời sống nông thôn Việt Nam đầu thế kỷ 20. Tác phẩm từng được trưng bày và đánh giá cao tại nhiều triển lãm quốc tế, khẳng định vị thế của nghệ thuật tranh lụa Việt Nam trên bản đồ mỹ thuật thế giới. Bằng bảng màu nâu trầm đặc trưng, bức tranh tái hiện khung cảnh hai bé gái ngồi chơi trò chơi dân gian một cách bình thản nhưng tràn đầy nhịp thở của cuộc sống. Toàn bộ cảnh trí đều được xây dựng bằng những chuyển sắc nhẹ nhàng, gần như hòa quyện vào nhau, khiến người xem cảm nhận được không khí thân quen và ấm áp của thôn quê Việt.
Tác phẩm Chơi ô ăn quan (1931)
Những năm cuối đời, Nguyễn Phan Chánh tiếp tục sáng tác với các tác phẩm như Sau giờ trực chiến (1967), Trăng tỏ (1968), Chiều về tắm cho con (1969), và Trăng lu (1970). Ông qua đời năm 1984, để lại khoảng hơn 170 tác phẩm. Hiện nay, ông giữ kỷ lục về số lượng tác phẩm được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Tranh lụa Nguyễn Phan Chánh đã đóng góp quan trọng vào việc định hình ngôn ngữ mỹ thuật hiện đại Việt Nam, đồng thời ghi lại những khoảnh khắc đời thường của một thời kỳ lịch sử. Các tác phẩm của ông tiếp tục được nghiên cứu, trưng bày và xuất hiện tại những buổi đấu giá uy tín.
Tác phẩm Sau giờ trực chiến (1967)
Thực hiện: Vy Dương
Xem thêm
Lê Thị Lựu – Dệt mộng thiên đường
Họa sĩ Lê Thiết Cương: Sống trọn đời nghệ thuật bằng triết lý tối giản
Những bức tranh sơn dầu nổi tiếng của nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam
