Đà Lạt không chỉ được biết đến với làn sương phủ kín thung lũng và tiếng thông reo trong gió. Thành phố này còn lưu giữ dấu ấn của một đô thị được kiến tạo từ những thập niên đầu thế kỷ 20, nơi kiến trúc Pháp in đậm bản sắc trên từng công trình, hòa quyện tinh tế cùng địa hình đồi núi và khí hậu ôn hòa. Những công trình kiến trúc cổ điển này hiện diện rải rác khắp thành phố – là minh chứng cho một triết lý quy hoạch đô thị từng đề cao sự cân bằng giữa kiến trúc, cảnh quan và không gian sống.
Ảnh: dalat.jpg
Những viên gạch đầu tiên trên cao nguyên Lâm Viên
Đầu thế kỷ 20, bác sĩ người Pháp Alexandre Yersin đã đặt chân đến cao nguyên Lâm Viên trong hành trình tìm kiếm vùng đất có khí hậu ôn hoà, phù hợp để xây dựng khu nghỉ dưỡng. Ông chọn Đà Lạt làm nơi dừng chân, đồng thời định hướng nơi đây thành trung tâm hành chính vì nhận thấy tiềm năng phát triển vượt trội của vùng đất này.
Bản đồ quy hoạch Đà Lạt năm 1923 của kiến trúc sư Ernest Hébrard – được xem là bản quy hoạch đô thị bài bản đầu tiên ở Đông Dương. Ảnh: Sưu Tầm
Từ đây, một khu đô thị nghỉ dưỡng được quy hoạch bài bản ra đời với sự tham gia của rất nhiều kiến trúc sư người Pháp. Tiêu biểu là Ernest Hébrard, người đặt nền móng cho định hướng phát triển đô thị theo triết lý hài hòa giữa kiến trúc – cảnh quan – môi sinh. Chính sách thích ứng với khí hậu nhiệt đới của Pháp khi xây dựng ở vùng đất này là tiền đề cho những công trình nổi bật tại Đà Lạt và những dãy biệt thự kiểu Normandy giữa rừng thông, tạo nên diện mạo đặc trưng cho thành phố.
Bản quy hoạch chỉnh trang và phát triển Đà Lạt của KTS Lagisquet năm 1943. Ảnh: Sưu tầm
Những dấu ấn kiến trúc Đà Lạt
Kiến trúc Đà Lạt nổi bật với hệ thống dinh thự, biệt thự, nhà thờ và trường học mang đậm dấu ấn phương Tây. Tuy nhiên, thay vì theo đuổi phong cách cổ điển hay tân cổ điển phổ biến tại các đô thị lớn, kiến trúc nơi đây thể hiện sự chắt lọc tinh tế từ nhiều vùng miền của nước Pháp. Có thể bắt gặp những biệt thự phong cách Normandy với khung gỗ lộ thiên và mái dốc lớn gợi nhớ miền quê phía Bắc, hay kiến trúc Basque với mái rộng, ban công gỗ và bảng màu đỏ – trắng – nâu đặc trưng của vùng Tây Nam. Đâu đó còn hiện diện những đường nét hình khối rõ ràng, trang trí tiết chế của Art Deco – phong cách gắn liền với làn sóng hiện đại hóa đầu thế kỷ 20. Dù mang nhiều ảnh hưởng đa dạng, các công trình tại Đà Lạt đều hướng đến một giá trị chung: sự hài hòa với thiên nhiên, nhẹ nhàng hòa quyện vào cảnh quan đồi núi và rừng thông bao la.
1. Nhà thờ Chính Toà
Nhà thờ Chính Toà, thường được gọi là Nhà thờ Con Gà do trên đỉnh tháp chuông có tượng con gà gió, được xây dựng trong giai đoạn 1931–1942 dưới thời Toàn quyền Decoux. Công trình mang phong cách kiến trúc Romanesque cổ điển, nổi bật với bố cục đối xứng, các hàng cửa sổ kính màu nhập từ Pháp, tháp chuông cao 47m có thể nhìn thấy từ nhiều điểm trong thành phố. Đây là nhà thờ lớn nhất Đà Lạt và là một trong những công trình tôn giáo tiêu biểu nhất thời Đông Dương, vừa mang giá trị kiến trúc, vừa là dấu tích quan trọng phản ánh giai đoạn Đà Lạt hình thành như một “thành phố nghỉ dưỡng kiểu Âu” trên cao nguyên.
Ảnh: jonathan_phan
Cửa chính nhà thờ hướng về núi Langbiang. Ảnh: jonathan_phan
Tháp chuông cao 47m, đủ để từ bất kỳ vị trí nào quanh hồ Xuân Hương cũng có thể nhìn thấy. Ảnh: jonathan_phan
Phần áp mái bên trong nhà thờ được bố trí 70 tấm tranh kính nhập từ Pháp, tạo nên không gian thánh đường uy nghi và huyền ảo. Ảnh: Sưu Tầm
2. Nhà thờ Domaine de Marie
Nhà thờ Domaine de Marie (hay còn gọi là nhà thờ Mai Anh) được xây dựng từ năm 1940 đến 1944. Thiết kế theo phong cách Gothic cổ điển, với phần tường xây bằng đá chẻ theo kiểu Normandy đến ngang bệ cửa sổ. Mái nhà dốc ngói đỏ gợi liên tưởng đến nhà rông Tây Nguyên, tạo nên sự giao hòa giữa kiến trúc châu Âu và văn hóa bản địa cao nguyên Đà Lạt. Khác với các nhà thờ Pháp truyền thống thường có tháp chuông, Domaine de Marie chọn một cấu trúc mái đỏ mang bóng dáng nhà rông – một sự hòa nhập khéo léo giữa đức tin phương Tây và tinh thần cao nguyên.
Ảnh: dalat.jpg
Lối vào được tổ chức theo trục chính với vòm nhọn kiểu Gothic giản lược. Ảnh: dalat.jpg
3. Trường Trung học Yersin
Ngôi trường được đặt theo tên bác sĩ người Pháp gốc Thụy Sĩ là Alexandre Yersin – người đã có công tìm ra cao nguyên Lâm Viên và góp phần hình thành nên thành phố Đà Lạt. Công trình được khánh thành năm 1935 do kiến trúc sư Paul Moncet thiết kế, nổi bật với sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc Pháp cổ điển, nét ấm áp của kiến trúc Thuỵ Sĩ và cách xử lý không gian thích nghi với địa hình đồi núi. Khối nhà chính hình vòng cung cùng hàng gạch đỏ đặc trưng đã trở thành một trong những biểu tượng kiến trúc của Đà Lạt.
Trường Trung học Yersin nay đổi tên thành Cao đẳng Sư phạm Đà Lạt, nằm trên đỉnh một quả đồi thoai thoải rộng 8 ha, bao quanh là rừng thông và tầm nhìn trải dài ra hồ Xuân Hương. Ảnh: Tư liệu
Dãy lớp học hình vòng cung ôm lấy sân trường. Ảnh: jonathan_phan
Hành lang dài, các mảng tường gạch ép không trát và hệ cột trắng tạo nên một kiến trúc vững chãi. Ảnh: jonathan_phan
Tháp chuông cao lợp bằng bảng đá tự nhiên (ardoise) nhập từ Pháp. Ảnh: Nhạc Xưa
4. Viện Pasteur Đà Lạt
Được xây dựng trong giai đoạn 1932–1935, do kiến trúc sư Charles Christian thiết kế, Viện Pasteur là cơ sở nghiên cứu và y học cộng đồng đầu tiên của Đà Lạt. Công trình mang hình khối vuông vức, mái bằng – kiểu dáng hiện đại thường thấy trong các thiết kế công sở đầu thế kỷ 20. Vì phục vụ mục đích nghiên cứu, kiến trúc được tiết chế tối đa về trang trí, với bố cục đối xứng, rõ ràng, đề cao công năng và tính thực dụng.
Viện Pasteur Đà Lạt trước năm 1975. Ảnh: Sưu tầm
Hai bên công trình là các khối nhà đối xứng, giúp phân tách rõ chức năng từng khu vực. Ảnh: Sưu tầm
5. Khách sạn Langbian Palace (Dalat Palace)
Langbian Palace là khách sạn lâu đời nhất tại Đà Lạt, khởi công năm 1916 và hoàn thành vào năm 1922. Ban đầu, công trình được xây dựng theo phong cách Beaux-Arts, với bố cục đối xứng, mái bằng, mặt tiền sơn trắng và các ô cửa sổ thụt nhẹ. Đến giai đoạn 1942–1943, dưới thời Toàn quyền Jean Decoux, mặt tiền khách sạn được cải tạo theo phong cách Art Deco – giản lược chi tiết trang trí, nhấn mạnh đường nét hình khối rõ ràng theo tinh thần kiến trúc hiện đại. Cùng thời điểm này, tên gọi Langbian Palace cũng được đổi thành Dalat Palace, đánh dấu bước chuyển mình trong bối cảnh chương trình hiện đại hóa Đông Dương do chính quyền thuộc địa khởi xướng vào đầu thập niên 1940.
Langbian Palace thời kỳ đầu xây dựng. Ảnh: Sưu tầm
Đổi tên thành Dalat Palace, tổng thể kiến trúc có hình khối cân đối, mái bằng, tường sơn trắng. Ảnh: Sưu tầm
Lối vào chính với những bậc tam cấp thấp bằng đá, điểm nhấn kiến trúc đặc trưng của Dalat Palace thời kỳ Art Deco. Ảnh: Sưu tầm
6. Ga Đà Lạt
Ga Đà Lạt được xây dựng vào năm 1938, là một trong những nhà ga cổ nhất Đông Dương, do hai kiến trúc sư người Pháp Reveron và Moncet thiết kế. Công trình mang phong cách kiến trúc cổ điển Pháp, kết hợp hài hoà với hình ảnh mái nhọn và kết cấu gỗ lấy cảm hứng từ nhà rông Tây Nguyên, tạo nên một dấu ấn riêng biệt. Ba chóp nhọn trên mặt đứng chính tượng trưng cho ba đỉnh núi Langbiang, đồng thời là yếu tố nhận diện đặc trưng của nhà ga. Nội thất được bố trí giản dị, giữ nguyên nhiều chi tiết gốc như cửa sổ gỗ, mái ngói và đồng hồ lớn phía trước. Ga hiện nay không chỉ là điểm tham quan nổi bật, mà còn là chứng nhân lịch sử gắn liền với tuyến đường sắt răng cưa huyền thoại nối Đà Lạt với Phan Rang.
Khối nhà có bố cục đối xứng, với ba cửa sổ lớn nằm dưới ba đỉnh mái, mỗi ô cửa lớn chứa nhiều ô kính nhỏ. Hai bên hông nhà là các mái chạy dọc và bẻ vuông góc ở đầu hồi, tạo nên sự cân đối hài hoà. Ảnh: ng.ngochagiang
Mái tam giác lấy cảm hứng từ nhà rông, ví dụ điển hình của kiến trúc thuộc địa kết hợp bản địa. Ảnh: jonathan_phan
Nội thất gỗ được giữ nguyên bên trong toa tàu xưa. Ảnh: ng.ngochagiang
7. Dinh thự và biệt thự – linh hồn của kiến trúc nghỉ dưỡng
Từ sau năm 1945 đến thập niên 1970, kiến trúc nhà ở tại Đà Lạt phát triển mạnh theo tốc độ gia tăng dân số và sự mở rộng của đô thị. Trong đó có kiến trúc dinh thự gồm Dinh I, Dinh II và Dinh III là ba dinh thự lớn tại Đà Lạt. Không chỉ đóng vai trò là nơi ở và làm việc của các nguyên thủ quốc gia mà còn là những công trình kiến trúc mang giá trị thẩm mỹ và giá trị lịch sử. Có thể nói, dinh thự và biệt thự tại Đà Lạt chính là phần “hồn” sâu lắng nhất của kiến trúc Pháp nơi đây.
Dinh I – dinh thự cổ kính nằm sâu giữa rừng thông, mang phong cách Normandy với mái ngói đỏ, tường vàng và khung gỗ đặc trưng của kiến trúc Pháp đầu thế kỷ 20. Ảnh: Sưu tầm
Dinh II do các kiến trúc sư Pháp thiết kế vào năm 1937, mang tinh thần châu Âu cách tân với mái bằng, hình khối rõ nét sử dụng chất liệu đá mài sáng. Đây từng là nơi nghỉ dưỡng và làm việc của Toàn quyền Đông Dương, nay là nhà khách của UBND tỉnh Lâm Đồng.
Dinh III mang phong cách hiện đại hòa cổ với đường cong bo tròn, cửa sổ kính lớn và bố cục mở ra thiên nhiên. Xây dựng từ 1933 đến 1938 thiết kế bởi KTS người Pháp và KTS Huỳnh Tấn Phát, đây là nơi ở và làm việc của vua Bảo Đại và gia đình trong những năm cuối triều Nguyễn.
Bên cạnh các dinh thự lớn, hệ thống biệt thự là nét đặc trưng nổi bật trong cảnh quan kiến trúc Đà Lạt. Nhiều công trình tại mang đặc điểm của kiến trúc vùng Bretagne (Tây Pháp) hay Basque (Tây Nam) với mái ngói dốc và rộng, đây là giải pháp phù hợp với điều kiện khí hậu mưa nhiều của cao nguyên. Một số công trình lại thể hiện kiến trúc vùng Savoie (Đông Nam Pháp), nơi tầng trệt thường xây bằng đá, trong khi tầng trên được dựng bằng gỗ tạo nên sự ấm cúng, thích nghi với khí hậu lạnh. Trong khi đó, phong cách nhà ở miền Nam nước Pháp với bố cục không đối xứng cũng được tái hiện một cách khéo léo trong nhiều biệt thự tại đây.
Phong cách nhà miền Nam nước Pháp với bố cục không đối xứng. Ảnh: Sưu tầm
Một góc biệt thự mang dáng dấp vùng Bretagne với mái ngói dốc, hiên sâu và đường nét giản dị. Ảnh: Sưu tầm
Các biệt thự được bố trí với khoảng cách đủ xa để đảm bảo sự riêng tư và có vườn hoa riêng. Tất cả đều tận dụng tối đa địa hình tự nhiên từ triền đồi, thung lũng đến đồi thông để mở rộng tầm nhìn ra cảnh quan. Sau này, khi được cộng hưởng thêm yếu tố văn hóa, lối sống và khí hậu đã tạo nên “bản phối” nghệ thuật kiến trúc Á – Âu trong tiến trình phát triển Đà Lạt.
Ảnh: dalat.jpg
Ảnh: dalat.jpg
Giá trị lịch sử của kiến trúc Đà Lạt
Mỗi công trình như một mảnh ký ức, kể lại những giai đoạn hình thành và phát triển của thành phố cao nguyên. Giữa sự thay đổi nhanh chóng của đô thị hiện đại, kiến trúc Pháp tại Đà Lạt đã trở thành minh chứng sống động cho một thời kỳ giao thoa và kiến tạo. Hiện nay, nhiều công trình đã được công nhận là di tích kiến trúc – nghệ thuật như Trường Trung học Yersin, Dinh Bảo Đại III, Ga Đà Lạt và được bảo tồn theo quy định. Bên cạnh đó, nhiều công trình khác như Dalat Palace Hotel hay các biệt thự cổ được cải tạo để tiếp tục hoạt động như khách sạn, quán cà phê hay không gian sáng tạo. Việc duy trì hoạt động thường nhật trong những công trình xưa không chỉ là giải pháp bảo tồn bền vững, mà còn là cách Đà Lạt gìn giữ tinh thần thanh lịch, thơ mộng của thành phố nghỉ dưỡng, mang đến cho du khách cảm giác như được sống giữa không khí của một thời đã qua.
Thực hiện: Hà Giang
Xem thêm:
6 người Pháp đặt nền móng kiến tạo Đà Lạt
