Biến đổi khí hậu không còn là một viễn cảnh xa vời mà đã trở thành thực tại cấp bách mà nhân loại phải đối mặt. Từ các đợt nóng kỷ lục ở châu Âu, cháy rừng lan rộng tại California và Úc, đến lũ lụt nghiêm trọng ở Châu Á và Trung Đông, thế giới đang chứng kiến sự gia tăng đáng báo động về tần suất và cường độ của các hiện tượng thời tiết cực đoan. Theo báo cáo của Liên Hợp Quốc, thiệt hại kinh tế toàn cầu do thiên tai trong thập kỷ qua đã vượt mức 2.970 tỷ USD, gấp đôi so với hai thập kỷ trước đó.
Năm 2025 đánh dấu một giai đoạn đầy thách thức khi Việt Nam phải đối mặt với chuỗi thiên tai bất thường và liên tiếp trên khắp cả nước. Khởi đầu là các cơn bão mạnh gây ra lũ quét và sạt lở đất nghiêm trọng tại các tỉnh miền núi phía Bắc, để lại hậu quả nặng nề nhất tại Thái Nguyên. Trong khi công tác khắc phục vẫn đang được triển khai, miền Trung và Tây Nguyên tiếp tục chịu tác động mạnh từ bão số 13 (Kalmaegi), khiến nhiều khu vực bị cô lập và thiệt hại về người và tài sản. Đặc biệt, Đồng bằng sông Cửu Long phải đối diện với tình huống hiếm thấy khi đỉnh lũ thượng nguồn trùng với đỉnh triều cường lịch sử vào cuối năm, gây thiệt hại trên diện rộng. Sự liên tiếp và chồng chất của các hiện tượng tự nhiên này ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống cộng đồng, đặt ra những câu hỏi quan trọng về khả năng thích ứng của hạ tầng và xã hội trước bối cảnh biến đổi khí hậu đang diễn ra ngày càng nhanh.
Dòng nước lũ vẫn bao vây các ngôi nhà tại Phố cổ Hội An vào sáng 31/10/2025. Ảnh: Nguyen Dong
Trước diễn biến phức tạp của tình hình thiên tai, giới chuyên gia đã đưa ra những định hướng quan trọng về phương thức ứng phó. PGS.TS Lê Anh Tuấn, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu thuộc Trường Đại học Cần Thơ, nhấn mạnh rằng thay vì tiếp tục chống lại biến đổi khí hậu, chúng ta cần chuyển đổi tư duy sang hướng thích ứng và giảm thiểu thiệt hại.
Trong số các giải pháp then chốt, kiến trúc, kỹ thuật và quy hoạch đóng vai trò nền tảng, không chỉ riêng tại Việt Nam mà trên phạm vi toàn cầu. Dưới đây là những phân tích chuyên sâu của Giáo sư Ilan Kelman, chuyên gia hàng đầu về giảm thiểu rủi ro thiên tai và thích ứng biến đổi khí hậu, về vai trò của kiến trúc trong bối cảnh này.
Giải pháp giảm thiểu thiệt hại do thiên tai có thể nằm trong tay kỹ sư và kiến trúc sư
Giáo sư Ilan Kelman, chuyên gia hàng đầu về thảm họa và sức khỏe tại Viện Giảm thiểu Rủi ro và Thảm họa thuộc UCL (University College London), đã chia sẻ những góc nhìn sâu sắc về vai trò của thiết kế và kiến trúc trong việc giảm thiểu thảm họa. Tiếp nối thông điệp từ cuốn sách mang tính bước ngoặt Disasters by Design (1999), ông khẳng định rằng thảm họa có thể được ngăn chặn thông qua quy hoạch, kỹ thuật và kiến trúc hợp lý.
Thành phố Talisay, tỉnh Cebu, Philippines, ngổn ngang và tan hoang sau cơn bão Kalmaegi càn quét vào ngày 5/11/2025. Ảnh: AFP
Tuy nhiên, ông cũng chỉ ra rằng mọi công trình xây dựng đều có giới hạn nhất định về khả năng chống chịu các yếu tố tự nhiên. Một thiết kế quá tập trung vào việc đối phó với một loại mối nguy (chẳng hạn như làm mái nhà quá nặng để chống bão) có thể vô tình làm tăng tính dễ bị tổn thương trước những mối nguy khác như động đất. Vì vậy, pháp luật cần đặt ra yêu cầu về sự cân bằng hợp lý, trong đó thiết kế phải đồng thời tính toán đến nhiều loại mối nguy như gió bão, động đất và lũ lụt. Cách tiếp cận này tỏ ra hiệu quả bởi nhiều mối nguy thường đòi hỏi các đặc điểm thiết kế tương đồng.
Giáo sư Ilan Kelman nhấn mạnh: “Chúng ta phải thừa nhận giới hạn và lập kế hoạch cho những gì sẽ xảy ra khi những giới hạn đó bị vượt qua.” Khi khả năng chống chịu của công trình không còn đủ, chiến lược quan trọng nhất chính là các biện pháp phi kết cấu: hệ thống cảnh báo kịp thời, tuyến đường sơ tán an toàn và nơi trú ẩn đầy đủ cho cộng đồng.
Trung tâm Hội nghị George R. Brown ở Houston đã rơi vào tình trạng quá tải sau khi nước lũ từ bão Harvey tràn ngập thành phố vào tháng 8/2017. Ảnh: Joe Raedle
Nước lũ dâng cao đã biến phố cổ Hội An thành sông, buộc người dân và du khách phải di tản bằng thuyền. Ảnh: Ha Nam
“Thảm họa không phải là tự nhiên”
Theo giáo sư Ilan Kelman, thảm họa không đồng nghĩa với các hiện tượng tự nhiên như cháy rừng, lũ lụt hay bão lớn, vốn chỉ trở thành thảm họa khi chúng gây ra khó khăn cho con người, khi cơ sở hạ tầng sụp đổ, người dân thiệt mạng do quá trình sơ tán hoặc trú ẩn không đảm bảo, hoặc khi thiếu vắng sự hỗ trợ kịp thời sau sự kiện. Cùng một cơn bão, ở nơi có chuẩn bị tốt, thiệt hại có thể được giảm thiểu đáng kể, trong khi ở nơi khác lại để lại hậu quả thảm khốc.
Thảm họa theo đó không xuất phát từ tự nhiên mà là hệ quả của những quyết định xã hội dài hạn, được đưa ra mà không có sự chuẩn bị, giảm thiểu rủi ro hay kế hoạch đầy đủ. Chính vì vậy, Giáo sư Ilan Kelman đề xuất nên thận trọng khi sử dụng cụm từ “thiên tai”, bởi việc quy cho tự nhiên có thể vô tình che giấu trách nhiệm xã hội trong việc phòng ngừa và ứng phó. Thảm họa, về bản chất, là một vấn đề mang tính xã hội.
Ngành xây dựng và công trình là lĩnh vực đóng góp lượng phát thải lớn nhất và tiêu tốn nhiều năng lượng vận hành nhất so với bất kỳ ngành công nghiệp nào khác, từ đó trở thành nhân tố quan trọng gây ra cuộc khủng hoảng khí hậu hiện nay. Ảnh: Stephen Leonardi
Dù biến đổi khí hậu do con người gây ra khiến việc thiết kế cho các cơn bão mạnh hơn trở nên cấp thiết, thực tế điều này đáng lẽ đã cần được quan tâm từ lâu. Rủi ro từ lũ lụt, mưa bão và gió lớn không chỉ đến từ khí hậu mà còn bị ảnh hưởng bởi những quyết định cục bộ như quy hoạch đô thị. Khí hậu luôn biến đổi theo chu kỳ tự nhiên, nhưng giờ đây, con người đang thay đổi nó với tốc độ và quy mô vượt xa mọi kinh nghiệm lịch sử. Các chuyên gia thiết kế hoàn toàn có khả năng đưa ra những lựa chọn kỹ thuật để chứng minh rằng thảm họa không phải là tự nhiên mà do sự thiếu chuẩn bị. Tuy nhiên, trên thực tế, họ thường bị ràng buộc bởi những hệ thống và kỳ vọng xã hội rộng lớn hơn.
Ngành xây dựng là nguồn phát thải CO2 lớn nhất (chiếm 37% tổng lượng phát thải liên quan đến năng lượng năm 2020), trực tiếp góp phần vào khủng hoảng khí hậu. Trong khi tăng cường không gian xanh là giải pháp thiết yếu để giảm thiểu tác động, Thành phố Hồ Chí Minh lại đang thiếu hụt nghiêm trọng, với diện tích công viên công cộng bình quân đầu người chỉ đạt 0,55 m2/người, thấp hơn gấp gần 55 lần so với Singapore. Ảnh: SustainableVietnam
Dù bị ràng buộc bởi các yếu tố xã hội, vẫn có những kiến trúc sư Việt Nam chọn cách thích ứng thay vì đối đầu với thiên nhiên. Điển hình là cách tiếp cận của một số kiến trúc sư đối với vùng lũ lụt, tập trung vào sự linh hoạt và chung sống. Kiến trúc sư Nguyễn Hải Long từ Tropical Space đã gói gọn tinh thần này trong một câu nói: “Chúng tôi không thiết kế công trình để chống lại dòng nước. Thay vào đó, nó đứng đó và lặng lẽ quan sát sự lên xuống của dòng sông.”
Công trình Terra Cotta Studio tại Điện Bàn, Quảng Nam do Tropical Space thiết kế năm 2016 cho nghệ sĩ Lê Đức Hạ, nổi bật với bức tường gạch đục lỗ độc đáo, cho phép nước lũ chảy qua mà không gây phá hủy. Năm 2023, khi mở rộng với Terra Cotta Workshop, kiến trúc sư đã đặt công trình trên bệ cao 2 mét mức lũ cao nhất tại thời điểm đó.
Những tư duy như vậy cho thấy, khi giới hạn của kết cấu bị vượt qua, vai trò của kiến trúc không còn là một lá chắn kiên cố mà là một giải pháp linh hoạt, giúp con người an toàn vượt qua sự kiện thiên tai và tiếp tục cuộc sống.
Tại Điện Phương, Quảng Nam (nay thuộc Điện Bàn, Đà Nẵng), văn phòng Tropical Space đã thiết kế công trình lò gốm độc đáo mang tên Terra Cotta Studio (2016) để giúp nghệ nhân địa phương ứng phó linh hoạt với tình trạng mưa lũ do biến đổi khí hậu. Ảnh: Hiroyuki Oki
Mặt cắt Terra Cotta Studio. Ảnh: Tropical Space
Một ví dụ khác về giải pháp thích ứng là Blooming Bamboo Home của H&P Architects được giới thiệu lần đầu vào năm 2013. Công trình được xây dựng hoàn toàn từ tre, kết hợp với các thùng dầu tái chế làm phao nổi, được neo chắc chắn vào bờ bằng cọc và dây thừng. Thiết kế này cho phép ngôi nhà chống chịu lũ cao tới 1,5m, trong khi mô hình đang được thử nghiệm có thể chống lũ lên tới 3m. Điểm đặc biệt của Blooming Bamboo Home nằm ở tính khả thi cao: với chi phí chỉ khoảng 2.500 USD, công trình có thể được người dân địa phương tự xây dựng trong vòng 25 ngày mà không cần kỹ thuật phức tạp .
Công trình Blooming Bamboo Home. Ảnh: Đoàn Thanh Hà
Vậy kiến trúc sư và kỹ sư khắc phục thảm họa bằng thiết kế như thế nào?
Kiến trúc cứu trợ thảm họa đã trở thành một thành phần thiết yếu trong hoạt động viện trợ nhân đạo toàn cầu. Trước những biến cố liên tiếp do thiên nhiên và con người gây ra, khi các cộng đồng phải di dời và cần được bảo vệ, các kiến trúc sư, kỹ sư và nhà thiết kế luôn đi tiên phong tìm kiếm những giải pháp sáng tạo và nhân văn. Nhiều mô hình kiến trúc cứu trợ thảm họa đã được nghiên cứu và triển khai trên thế giới, tập trung vào khả năng ứng phó nhanh chóng và bền vững. Dưới đây là một số giải pháp tiêu biểu đã chứng minh hiệu quả trong việc đối phó với thiên tai.
Formosa: Ngôi nhà lưỡng cư đầu tiên của Vương quốc Anh
Nằm bên bờ sông Thames, Formosa đánh dấu bước tiến đột phá trong giải pháp kiến trúc chống lũ. Công trình được thiết kế để nằm cố định trên mặt đất trong điều kiện bình thường, nhưng khi lũ lụt xảy ra, toàn bộ ngôi nhà sẽ tự động nổi lên nhờ lực đẩy Archimedes.
Được phát triển bởi Baca Architects – văn phòng chuyên về kiến trúc chống lũ (aquatecture) – Formosa có khả năng đối phó với mực nước lũ lên tới 2.5m. Công trình không chỉ sử dụng công nghệ tiên tiến, tiết kiệm năng lượng mà còn được thiết kế mái dốc truyền thống, đảm bảo hài hòa với cảnh quan địa phương. Formosa thể hiện tư duy mới trong kiến trúc đương đại: không chống lại mà thích ứng linh hoạt với nguy cơ ngập lụt ngày càng gia tăng.
Ngôi nhà lưỡng cư Formosa. Ảnh: Tim Crocker
Trường học Etania: Kiến trúc nhân văn giữa thách thức lũ lụt
Tại Sabah, Malaysia, mô hình trường học Etania ra đời với sứ mệnh mang giáo dục và hy vọng đến hàng nghìn trẻ em vô quốc tịch bị gạt ra ngoài lề xã hội. Đối mặt với thách thức lũ lụt nghiêm trọng do vị trí ven sông và biến đổi khí hậu, tổ chức đã hợp tác cùng billionBricks để thiết kế mô hình trường học đột phá.
Giải pháp kiến trúc được lựa chọn là nâng cao lớp học khỏi mặt đất theo cách phi truyền thống: sử dụng năm container vận chuyển tái chế và một ụ đất nhân tạo làm nền móng chống đỡ. Thiết kế này không chỉ đảm bảo an toàn trước lũ mà còn tối ưu hóa không gian—tầng dưới trở thành khu vực sinh hoạt cộng đồng, trong khi các container được chuyển đổi thành nhà kho và khu vệ sinh. Trường học Etania là minh chứng cho sự kết hợp giữa triết lý nhân đạo và kiến trúc thích ứng, biến thách thức môi trường thành không gian học tập đầy cảm hứng.
Trường Etania. Ảnh: Fernando Gomulya
Paper Log House: Kiến trúc nhân đạo từ vật liệu tái sinh
Kiến trúc sư Shigeru Ban nổi tiếng với việc ứng dụng ống giấy cứng trong xây dựng, đã dành hơn ba thập kỷ thiết kế các công trình ứng phó với thảm họa. Mô hình tiêu biểu nhất của ông là Paper Log House, ra đời lần đầu sau trận động đất Hanshin năm 1995 tại Kobe, Nhật Bản. Kể từ đó, Paper Log House đã chứng minh tính ứng dụng toàn cầu qua nhiều cuộc khủng hoảng: từ nơi trú ẩn khẩn cấp sau động đất Morocco, trường học tạm thời ở Thổ Nhĩ Kỳ sau thảm họa năm 2023, cho đến nhà ở cho người tị nạn Ukraine tại châu Âu.
Điểm vượt trội của thiết kế này nằm ở tính linh hoạt và khả năng thích ứng hoàn toàn với điều kiện địa phương. Sau trận động đất Gujarat (Ấn Độ) năm 2001, Shigeru Ban đã điều chỉnh mô hình bằng cách sử dụng gạch vụn từ các tòa nhà đổ nát làm móng, phủ sàn bằng đất sét theo phong cách truyền thống và tận dụng tre nứa địa phương cho kết cấu mái.
Paper Log House được tái thiết kế cho phù hợp với điều kiện địa phương. Ảnh: Shigeru Ban Architects
Thực hiện: Thiên Thư
Xem thêm:
Đá rửa: Dấu ấn thầm lặng của kiến trúc Nam Bộ
Doshi Retreat: Kiệt tác cuối cùng của kiến trúc sư Balkrishna Doshi
