Giữa những cánh đồng bạt ngàn, những khu vườn xanh mát, hay trong không gian nội thất, hoa hướng dương luôn nổi bật với sắc vàng rực rỡn tựa như ánh mặt trời. Không chỉ là một loài hoa đẹp, hướng dương còn mang trong mình những tầng nghĩa vô cùng sâu sắc. Mỗi cánh hoa là một câu chuyện, mỗi hạt giống ẩn chứa những bí mật toán học được mã hóa bằng hàng triệu năm tiến hóa, tạo nguồn cảm hứng sáng tạo cho hội họa lẫn kiến trúc.
Ảnh: Domenica Marland
Nguồn gốc lịch sử và biểu tượng sơ khởi
Hoa hướng dương (Helianthus annuus) là loài thực vật mang trong mình sắc vàng rực rỡ và cấu trúc đối xứng hoàn mỹ, có nguồn gốc từ các vùng trung tâm và Đông Nam Bắc Mỹ. Tuy nhiên, sự lan tỏa và hành trình phát triển thành biểu tượng của hoa hướng dương lại gắn liền với nền văn minh cổ đại Trung và Nam Mỹ (Aztec và Inca) – nơi loài hoa này là hiện thân của thần linh, vũ trụ và chu kỳ sinh mệnh.
Biểu tượng mặt trời của người Aztec và Inca
Trong văn hóa Aztec – một trong những nền văn minh hùng mạnh nhất thời kỳ tiền Colombo (nghĩa là trước khi Christopher Columbus tìm ra châu Mỹ vào năm 1492), hoa hướng dương được trồng phổ biến và sử dụng trong nhiều nghi lễ thờ thần mặt trời Huitzilopochtli. Những bức phù điêu đá chạm khắc hình hoa, các bức tượng thánh nữ đội mũ bằng cánh hoa vàng hay thậm chí là trang phục của các tư tế, đều cho thấy vị trí linh thiêng của loài hoa hướng dương trong văn hóa của cộng đồng người Aztec. Theo tài liệu từ British Museum và Kew Gardens, người Aztec còn xem hướng dương là vật phẩm thiêng liêng để dâng lên thần trong các nghi lễ cúng tế, đôi khi còn được dát vàng như một biểu tượng của ánh sáng thiêng liêng.
Thần Huitzilopochtli. Ảnh: Sưu tầm
Tương tự, trong văn hóa Inca ở vùng Andes, hướng dương được trồng quanh các ngôi đền thờ thần mặt trời tối cao Inti. Những cánh hoa với hình dáng lan tỏa và màu vàng óng như tia nắng, được ví như “ánh nhìn của thần linh đang soi sáng thế gian”. Từ đó, hoa hướng dương được người Inca xem như linh hồn của mặt trời, hóa thân xuống trần gian để mang lại sinh khí, mùa màng và sự sống.
Thần mặt trời Inti. Ảnh: Sưu tầm
Ý nghĩa nguyên thủy và sự biến chuyển biểu tượng
Từ cái nhìn nguyên thủy, hướng dương không chỉ đại diện cho mặt trời như một vật thể vật lý, mà là biểu tượng cho nguồn sống, sự hồi sinh không ngừng, vòng quay bất tận của thời gian và cả niềm hy vọng để chống chọi với bóng tối. Sau này, khi đã trải qua thời kỳ thuộc địa và toàn cầu hóa mạnh mẽ, ý nghĩa biểu tượng của hoa hướng dương không mất đi mà thay đổi theo chiều sâu và ngữ cảnh.
Tại các bộ tộc bản địa Bắc Mỹ như Hopi và Navajo, hoa hướng dương còn là vật tổ (một kiểu biểu tượng hộ mệnh), thường được vẽ lên da, lên đồ gốm phục vụ cho các nghi lễ cầu mùa. Ảnh: Fir0002
Từ một biểu tượng thần thánh thường thấy trong các nghi lễ nông nghiệp, hướng dương dần mang thêm nhiều tầng lớp tư tưởng, ám chỉ sự lạc quan, vững vàng, lòng trung thành và niềm hy vọng không tắt. Đặc tính “heliotropism” (sự vận động hướng sáng) của hoa – đặc biệt thể hiện rõ ở giai đoạn cây non, được tái diễn giải như một triết lý sống: luôn quay về phía ánh sáng, ngay cả khi bị bóng tối bủa vây.
Hoa hướng dương là quốc hoa của Ukraine. Ảnh: shirleybolling2005
Vẻ đẹp của trật tự thiên nhiên
Ngoài vẻ đẹp biểu tượng, hoa hướng dương còn ẩn chứa một quy luật toán học kỳ diệu – dãy Fibonacci. Đó là một dãy số vô hạn quen thuộc trong Toán học, bắt đầu từ 0 và 1, với mỗi số tiếp theo là tổng của hai số trước đó, ví dụ: 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144… Mối liên hệ giữa hoa hướng dương và dãy số này được tìm ra ở phần tâm của bông hoa. Khi quan sát kỹ, có thể thấy các hạt giống tại phần tâm đan xen thành hai nhóm đường xoắn ốc: một xoắn theo chiều kim đồng hồ, xoắn kia theo chiều ngược lại. Số lượng các đường xoắn ốc ở mỗi chiều thường là hai số liền kề trong dãy Fibonacci, chẳng hạn 34 và 55 hoặc 89 và 144.
Mô tả về cách đường xoắn ốc theo quy tắc Fibonacci trên hạt hoa hướng dương. Ảnh: Im Fokus
Cách sắp xếp này không phải ngẫu nhiên, mà là kết quả của hàng triệu năm tiến hóa nhằm tối ưu hóa khả năng tiếp xúc ánh sáng và tiết kiệm không gian. Các hạt giống được phân bố đều, không chồng lấn, đảm bảo mỗi hạt đều nhận được đủ ánh sáng và dưỡng chất – một sự cân bằng hoàn hảo giữa hình học và sinh học.
Theo nghiên cứu được công bố trên The Mathematical Gazette (Hiệp hội Toán học Hoàng gia Anh), hình xoắn ốc kép trong hoa hướng dương còn là ví dụ kinh điển của phyllotaxis – hiện tượng các cơ quan thực vật sắp xếp quanh trục thân theo quy luật xoắn. Người ta phát hiện rằng, góc tạo bởi các hạt hướng dương kế tiếp nhau xấp xỉ 137.5° – được gọi là “góc vàng” (golden angle) trong lĩnh vực nghiên cứu thực vật học bởi với góc độ này thì không gian phát triển của các hạt đạt đến mức tối ưu.
Hạt hướng dương. Ảnh: Jonn Leffmann
Hướng dương trong nghệ thuật và kiến trúc
Chính sự phân bổ hài hòa cả về góc độ và tỷ lệ của các hạt hướng dương đã truyền cảm hứng cho các nghệ sĩ và kiến trúc sư trong suốt nhiều năm. Một trong những ví dụ nổi bật nhất cho sự hiện diện của hoa hướng dương trong nghệ thuật là loạt tranh “Sunflowers” (1888-1889) của Vincent van Gogh, bao gồm hai bộ tác phẩm được vẽ ở Paris và Arles. Trong những bức tranh này, hoa hướng dương không đơn thuần là vật thể tĩnh, mà còn mang ý nghĩa biểu trưng cho lòng biết ơn, sự sống mãnh liệt và nỗ lực tìm lại ánh sáng giữa khủng hoảng nội tâm.
Vincent van Gogh – “Lausanne” Sunflowers (1888). Ảnh: Bailey, Martin
Các kiến trúc sư theo đuổi trường phái Art Nouveau cuối thế kỷ 19 – đầu thế kỷ 20 cũng đã chọn hình ảnh hoa hướng dương làm mô-típ trang trí chủ đạo cho trần nhà, khung cửa sổ, phù điêu và các họa tiết gốm men. Hình dáng tròn xoáy của đĩa hoa, cùng cấu trúc cánh đối xứng, đã tạo nên nền tảng mềm mại và uyển chuyển cho các đường nét kiến trúc cầu kỳ.
Họa tiết điêu khắc hoa hướng dương trên cổng một toà nhà ở Ukraine. Ảnh: Aeou
Lối vào ngôi nhà theo phong cách Art Nouveau tại số 22 phố Provence ở Paris năm 1895. Ảnh: Édouard Pourchet
Quảng trường Mihail Kogalniceanu, Bucharest. Ảnh: Neoclassicism Enthusiast
Trong thiết kế cảnh quan và không gian công cộng đương đại, bố cục vòng tròn đồng tâm mô phỏng đĩa hoa hướng dương thường được dùng để tạo cảm giác sinh khí, trật tự và chuyển động ánh sáng. Ví dụ, nhiều quảng trường ở châu Âu sử dụng bố cục dạng hoa hướng dương cho mặt lát đá – vừa tối ưu hóa hiệu quả lưu thông, vừa gợi liên tưởng đến một trung tâm năng lượng đang được lan tỏa.
Nhà ga Karlsplatz tại Đức. Ảnh: Greymouser
Mặt tiền Phòng Thương mại Grenoble. Ảnh: Pethrus
Lối vào Wuppertal, khu dân cư Nordstadt. Ảnh: Im Fokus
Từ cấu trúc vi mô đến bố cục thị giác, hoa hướng dương đã âm thầm trở thành một nguyên mẫu hình học ảnh hưởng đến toàn bộ tư duy thẩm mỹ của con người. Chính sự kết hợp giữa vẻ đẹp tự nhiên và nguyên lý toán học kỳ diệu trong hoa hướng dương là cho nối cho nghệ thuật và khoa học – nơi mà cảm xúc, trực giác và lý trí gặp nhau trong một mô hình hình học gần như hoàn hảo. Không phải ngẫu nhiên mà nhiều nghệ sĩ, nhà thiết kế, kiến trúc sư qua các thời kỳ đều tìm đến hoa hướng dương như một đối tượng khảo cứu thẩm mỹ và biểu tượng thị giác. Hoa hướng dương, vì thế, không chỉ là một loài hoa – mà là biểu hiện của một ý niệm thẩm mỹ sâu sắc và bền vững.
Thực hiện: Thùy Như
Xem thêm:
Hoa hồng và lịch sử tiến hóa đầy quyến rũ
Hoa mai trong hội họa và thơ ca: Cảm hứng bất tận qua các thời đại
