Hoa mai trong hội họa và thơ ca: Cảm hứng bất tận qua các thời đại

Hành trình của hoa mai trong hội họa và thơ ca Việt Nam là một hành trình đặc biệt, vượt qua giới hạn của thế giới tự nhiên để trở thành biểu tượng cho những giá trị tinh thần cao quý nhất của dân tộc.

Trong văn hóa nghệ thuật Việt Nam, hoa mai không chỉ đơn thuần là một loài hoa báo hiệu mùa xuân về mà còn là biểu tượng của sự tinh khiết, kiên cường và vẻ đẹp giản dị trong tâm tưởng. Qua hàng ngàn năm lịch sử, hình ảnh những cành mai vàng rực rỡ đã trở thành nguồn cảm hứng vô tận cho các nghệ sĩ, từ những bức tranh dân gian đến thơ ca trữ tình, từ hội họa cổ điển đến nghệ thuật đương đại. Cùng khám phá hành trình của hoa mai trong dòng chảy nghệ thuật Việt Nam, nơi nó không ngừng được tái sinh và mang những ý nghĩa mới mẻ qua từng thời kỳ lịch sử.

hoa mai golden shower tet am lich

Ảnh: Rondano

Hoa mai trong hội họa

Hội họa truyền thống

Trong nghệ thuật tranh dân gian Việt Nam, hoa mai chiếm một vị trí đặc biệt quan trọng. Trong những bức tranh của làng Đông Hồ, hình ảnh cành mai vàng thường xuất hiện trong bộ Tứ Bình, tượng trưng cho mùa xuân và sự khởi đầu của một năm mới an khang, hạnh phúc. Những nét vẽ mộc mạc nhưng tinh tế đã khắc họa vẻ đẹp rực rỡ của hoa mai với năm cánh vàng tươi trên nền giấy điệp thô ráp, tạo nên sự tương phản đẹp mắt và hàm chỉ về sức sống mãnh liệt của vạn vật trong thời điểm chuyển giao giữa năm cũ và năm mới.

golden shower tet am lich

Hoa mai trong tranh Đông Hồ. Ảnh: Tư liệu

Trong tranh Hàng Trống, hoa mai thường được vẽ kết hợp với các loài chim như họa mi, khổng tước… để tượng trưng cho sự đủ đầy, niềm vui và hạnh phúc đầu xuân. Khác với những cánh hoa nổi bật trong tranh Đông Hồ, các nghệ nhân Hàng Trống khéo léo sử dụng kỹ thuật điểm màu và những nét bút thanh thoát để tạo nên những bông mai với độ trong suốt và mềm mại đặc trưng.

hoa mai golden shower tet am lich

Tứ bình tranh Hàng Trống. Ảnh: Tư liệu

Hội họa đương đại

Trong bối cảnh nghệ thuật đương đại Việt Nam, hình ảnh hoa mai được tái hiện với nhiều phong cách và kỹ thuật đa dạng, phản ánh sự giao thoa giữa truyền thống và hiện đại. Chẳng hạn, họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm đã mang đến cách diễn giải mới về hoa mai thông qua loạt tranh “Mùa xuân”. Trong đó, ông kết hợp những đường nét của hội họa dân gian với ngôn ngữ tạo hình hiện đại, các cành mai không còn tuân theo quy chuẩn truyền thống mà được biến thành những hình khối geometric độc đáo, tạo nên một phong cách riêng biệt mang đậm dấu ấn cá nhân. 

golden shower tet am lich

Tranh sơn mài Đêm giao thừa ở Hồ Gươm (1957) của danh họa Nguyễn Tư Nghiêm. Ảnh: Tư liệu

Hoa mai trong thơ ca qua các thời đại

Thơ ca cổ điển

Trong kho tàng thơ ca cổ điển Việt Nam, hoa mai mang tầng nghĩa biểu tượng sâu sắc, vừa là hiện thân của phẩm cách khí khái ở người quân tử, vừa là biểu tượng cho vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ. Chẳng hạn, trong hai câu thơ kinh điển của Chu thần Cao Bá Quát đã nhắc đến hoa mai như một biểu tượng của khí tiết thanh cao, hàm chỉ về một người đàn ông luôn kiên định trước mọi thử thách, cường quyền, chỉ rung động và hạ mình trước cái đẹp:

Thập tải luân giao cầu cổ kiếm
Nhất sinh đê thủ bái mai hoa

(Mười năm chu du tìm gươm báu
Một đời chỉ cúi lạy hoa mai)

hoa mai golden shower tet am lich

Tranh hoa mai của Uông Sỹ Thận đời Thanh. Ảnh: Tư liệu

Đặc biệt, khi gắn liền với người phụ nữ, hình tượng hoa mai sống mãi trong câu thơ của đại thi hào Nguyễn Du. Không chỉ miêu tả vẻ đẹp ngoại hình, “Mai cốt cách” ví von vẻ đẹp tâm hồn của nàng Kiều với phong thái kiêu hùng, thanh tao của hoa mai – loài hoa dám nở giữa trời đông giá rét, tượng trưng cho những gì mạnh mẽ và tinh khiết nhất. 

Mai cốt cách, tuyết tinh thần, 

Mỗi người một vẻ, mười phân vẹn mười.”

golden shower tet am lich

Tranh vẽ minh họa Tiết thanh minh của Phạm Đức Hạnh. Ảnh: Phạm Đức Hạnh

Thơ ca đương đại

Bước vào thời kỳ hiện đại, hình tượng hoa mai trong thơ ca đã có những biến chuyển sâu sắc về mặt ý nghĩa biểu tượng. Nếu trong thơ cổ điển, chúng thường gắn với những giá trị đạo đức truyền thống như khí tiết và sự thanh cao, thì trong thơ ca hiện đại, hình ảnh này được mở rộng với nhiều tầng nghĩa mới mẻ, gần gũi hơn với đời sống tình cảm và khát vọng của con người.

Với tâm hồn bay bổng, lãng mạn đặc trưng của một người thi sĩ, Huyền Băng đã đưa hình tượng mai vào thế giới của tình yêu đôi lứa trong bài “Có phải xuân về!”:

Mai vàng hoa đã điểm

Dăm cánh cười cùng ai

Hồn xuân rơi trước ngõ

Tình xuân chắp cánh bay.

Qua những vần thơ này, hoa mai trở thành minh chứng cho tình yêu, là sứ giả chuyển tải những rung động tinh tế của con tim. Hình ảnh “Hồn xuân rơi trước ngõ/ Tình xuân chắp cánh bay” gợi lên không gian lãng mạn, đầy chất thơ của tình yêu tuổi trẻ, một cách tiếp cận hoàn toàn mới mẻ so với thơ ca truyền thống.

hoa mai golden shower tet am lich

Ảnh: Jeffdelonge

Trong khi đó, vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam – Chủ tịch Hồ Chí Minh lại mang đến một góc nhìn khác về hoa mai, gắn liền với khát vọng dân tộc và niềm tin vào tương lai trong bài thơ “Thướng sơn” (Lên núi) nổi tiếng: 

Lục nguyệt nhị thập tứ

Thượng đáo thử sơn lai

Cử đầu hồng nhật cận

Đối ngạn nhất chi mai” 

(Hai mươi tư tháng sáu

Lên ngọn núi này chơi

Ngẩng đầu: mặt trời đỏ

Bên suối một nhành mai). 

Hình ảnh mai trong thơ của vị lãnh tụ mang tính sử thi và triết lý sâu sắc, không chỉ là biểu tượng của mùa xuân mà còn là hiện thân cho sự hồi sinh của dân tộc, cho khát vọng đổi mới và phát triển. 

golden shower tet am lich

Ảnh: Tư liệu

Sự chuyển biến trong cách sử dụng hình tượng hoa mai từ thơ cổ điển sang thơ hiện đại phản ánh rõ nét sự thay đổi trong tư duy nghệ thuật và cảm quan thẩm mỹ của các nhà thơ. Nếu như trong thơ cổ điển, hoa mai thường được đặt trong không gian tĩnh tại, mang tính biểu tượng cao, gắn với những giá trị đạo đức và triết lý Nho giáo, thì trong thơ ca hiện đại, hình ảnh này được đặt trong những bối cảnh sinh động hơn, gắn liền với đời sống tinh thần phong phú của con người đương đại. 

Qua bao thăng trầm của lịch sử, hình ảnh hoa mai vẫn luôn giữ được vị trí đặc biệt trong tâm hồn của người Việt Nam. Qua mỗi tác phẩm nghệ thuật, loài hoa này trở thành cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa truyền thống và hiện đại, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa nghệ thuật dân tộc.

hoa mai golden shower tet am lich

Tranh sơn mài “Tháng giêng” – Họa sĩ Nguyễn Tiến Quang. Ảnh: Vanvi Gallery

Thực hiện: Thùy Như 


Xem thêm: 

Hoa hồng và lịch sử tiến hóa đầy quyến rũ

Hoa ly: Biểu tượng cho sự tinh khiết vượt thời gian

Hoa giấy: Mạnh mẽ và rực rỡ