Không gian thờ cúng tổ tiên đã trở thành một yếu tố hầu như không thể thiếu trong cấu trúc kiến trúc truyền thống Việt Nam. Khác biệt với các tôn giáo khác, nơi bàn thờ thường được dành riêng cho các vị thần linh hay đấng tối cao, tín ngưỡng Việt Nam tập trung vào việc tôn vinh và tưởng nhớ tổ tiên. Từ những thế kỷ trước, người Việt đã duy trì truyền thống thờ phụng ngay trong chính tổ ấm của mình, khiến nó trở thành một phần hữu cơ của cuộc sống thường nhật.
Phòng thờ trong một ngôi nhà ở Đường Lâm, Hà Nội. Ảnh: Hoàng Anh Đức
Không gian thờ tại gia vượt xa ý nghĩa của một nơi thực hành nghi lễ đơn thuần. Đây là nơi thể hiện lòng tri ân sâu sắc dành cho những người đã khuất, là trung tâm của các hoạt động tâm linh quan trọng như lễ giỗ, rằm tháng, mùng một và những dịp lễ trọng đại khác. Qua từng lần thắp hương, người Việt duy trì mối liên kết thiêng liêng xuyên suốt các thế hệ trong gia đình, đồng thời gửi gắm niềm tin vào sự phù hộ và che chở từ nguồn cội tổ tiên.
Phòng thờ trong dòng chảy văn hóa truyền thống
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên đại diện cho một trong những đặc trưng văn hóa bền vững nhất của dân tộc Việt Nam, xuất phát từ niềm tin sâu sắc rằng những người đã khuất vẫn luôn hiện diện, quan sát và có khả năng tác động đến cuộc sống của con cháu. Phong tục này phát triển từ lối sống cộng đồng gắn bó trong xã hội nông nghiệp truyền thống, trở thành một phương thức độc đáo để duy trì sự gắn kết gia đình và bảo tồn mối liên hệ xuyên suốt các thế hệ trong cùng một dòng tộc.
Phòng thờ trong gia đình Việt bắt đầu hình thành rõ nét từ thời phong kiến, gắn liền với quá trình định hình cấu trúc nhà ở truyền thống và sự ảnh hưởng của Nho giáo. Từ thời Lê trở đi, việc thờ tổ tiên đã được thực hành phổ biến trong dân gian, thậm chí còn được luật hóa, trở thành một phần trong thiết chế đạo đức và gia pháp. Sang cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, sự du nhập của lối sống phương Tây đã làm thay đổi mô hình kiến trúc và sinh hoạt gia đình, khiến không gian thờ được điều chỉnh để phù hợp hơn với đô thị hóa và vật liệu xây dựng hiện đại. Trong giai đoạn hậu chiến và thời kỳ bao cấp, khi đời sống gặp nhiều khó khăn, việc duy trì không gian thờ bị thu hẹp hoặc giản lược đáng kể. Tuy nhiên, từ sau thời kỳ Đổi Mới, cùng với sự phục hồi của các giá trị truyền thống, phòng thờ đã dần trở lại như một phần thiết yếu trong tổ chức đời sống tinh thần của người Việt, dù ở quy mô gia đình hay cộng đồng dòng tộc.
Nhà thờ họ Đỗ ở làng Đông Ngạc, Hà Nội. Ảnh: VNN
Phòng thờ trong biệt thự cổ ở Hà Nội. Ảnh: Phan Hữu Lập
Các nguyên tắc bài trí phòng thờ
Trong kiến trúc nhà ở truyền thống Việt Nam, khu vực thờ cúng luôn được bố trí ở vị trí trang trọng và yên tĩnh nhất, phản ánh niềm tin sâu sắc vào mối liên kết giữa thế giới hữu hình và vô hình. Dù ở nông thôn hay thành thị, nguyên tắc “nhất vị, nhị hướng” luôn được coi trọng: Ưu tiên chọn nơi đặt bàn thờ trước, sau đó mới xét đến hướng phù hợp theo mệnh của gia chủ.
Phòng thờ tổ tiên thường được đặt ở tầng cao nhất trong các ngôi nhà nhiều tầng, nhằm tạo sự biệt lập với sinh hoạt hằng ngày và đảm bảo thông thoáng cho việc đốt nhang. Ở nhà phố hoặc biệt thự, phòng thờ có thể là một không gian riêng, khép kín, nhưng vẫn đủ rộng để giữ tính trang nghiêm. Ngược lại, trong các căn hộ chung cư, bàn thờ thường được bố trí tại phòng khách hoặc không gian chuyển tiếp, với thiết kế treo tường hoặc tủ thờ nhỏ gọn nhằm tiết kiệm diện tích nhưng vẫn giữ được sự trang trọng cần thiết. Một số gia đình sử dụng rèm che phía trước bàn thờ để tạo cảm giác riêng tư, nhất là khi không thể tách biệt hẳn khu vực này khỏi không gian sinh hoạt chung.
Ảnh: Tư liệu
Về cấu trúc và hình thức, bàn thờ truyền thống có thể chia thành hai loại phổ biến: bàn thờ đứng (tủ thờ) và bàn thờ treo tường. Kích thước bàn thờ thường được lựa chọn theo thước Lỗ Ban nhằm đảm bảo các yếu tố phong thủy, ví dụ: 127 x 61 x 127cm cho không gian nhỏ, 153 x 69 x 127cm cho phòng thờ vừa, hoặc lớn hơn với các nhà biệt thự. Độ cao bàn thờ dao động từ 1,27m đến 1,5m tính từ mặt sàn, giúp thuận tiện trong việc bài trí và chăm sóc đồ thờ, đồng thời tránh gây cảm giác nặng nề.
Trên bàn thờ, bố cục các vật phẩm được sắp đặt theo thứ tự chặt chẽ. Trung tâm là bát hương, hai bên có thể là bình hoa, đèn, nậm nước… nhưng phải đảm bảo tính đối xứng và nguyên tắc “trước thấp, sau cao”. Thông thường có từ một đến ba bát hương: bát chính giữa thờ thần linh thổ địa, hai bát hai bên thờ gia tiên và Bà Cô Ông Mãnh. Phía trước là ba chén nước, hai đĩa hoa quả và trầu cau. Phía sau là bộ bình hoa, ống hương và đèn nến. Đồ thờ bằng sứ thường mang tính tâm linh, còn đồ đồng thiên về tính trang trí. Tùy chất liệu, bộ tam sự (bát hương và hai chân đèn hoặc hạc), ngũ sự hoặc thất sự sẽ được lựa chọn phù hợp với tín ngưỡng và sở thích của gia đình.
Ảnh: Tư liệu
Vật liệu và màu sắc của nội thất trong phòng thờ thường là các tông màu trầm như nâu, vàng nhạt hoặc gỗ tự nhiên để tạo cảm giác ấm cúng, nghiêm cẩn và yên tĩnh. Không gian xung quanh cần được giữ sạch sẽ, thông thoáng, tránh đặt bàn thờ dưới xà ngang hoặc gần khu vực ẩm thấp như nhà bếp, nhà vệ sinh. Nếu cần tăng cường sinh khí, có thể đặt thêm cây xanh nhỏ gần khu vực thờ cúng, với điều kiện cây không có gai nhọn và mang ý nghĩa tốt lành theo quan niệm phong thủy.
Ảnh: Tư liệu
Ba miền, ba cách gìn giữ không gian tâm linh
Không gian thờ cúng trong nhà ở Việt Nam phản ánh sự đa dạng vùng miền cả về hình thức lẫn tinh thần. Ở miền Bắc, bàn thờ thường được đặt tại vị trí trang trọng nhất như gian giữa nhà ba gian hoặc tầng cao nhất trong nhà ống, với chất liệu gỗ chạm khắc công phu, đi kèm hoành phi câu đối, bộ tam sự, ngũ sự, bài vị… Không gian này thường gắn với nơi tiếp khách, thể hiện quan niệm trọng lễ nghi. Trong khi đó, người miền Trung duy trì lối thờ cúng tiết chế, nghiêm cẩn, phản ánh nếp sống chịu ảnh hưởng bởi điều kiện thiên nhiên khắc nghiệt. Bàn thờ thường được bố trí gọn gàng, sử dụng chất liệu gỗ địa phương, ít trang trí cầu kỳ nhưng luôn sạch sẽ và ngăn nắp.
Gian thờ gia tiên ở Hà Đông đầu thế kỷ 20. Ảnh: Thư viện Quốc gia Pháp
Khu vực thờ cúng của người miền Trung. Ảnh: Tư liệu
Tại miền Nam, không gian thờ linh hoạt hơn, có thể đặt ở phòng khách, lối cầu thang hoặc tầng lửng. Bên cạnh bàn thờ gia tiên, nhiều gia đình còn dành vị trí riêng để thờ Phật, Thần Tài hoặc các tín ngưỡng dân gian. Chất liệu và cách bài trí phong phú, kết hợp giữa truyền thống và ảnh hưởng từ văn hóa phương Tây hoặc tôn giáo khác, nhưng vẫn giữ được sự tôn nghiêm cần thiết.
Phòng thờ miền Nam thường thờ thêm Phật hoặc các tín ngưỡng dân gian. Ảnh: Tư liệu
Phòng thờ trong bối cảnh hiện đại hoá
Quá trình đô thị hóa và sự thay đổi trong cấu trúc nhà ở hiện đại đã tác động đáng kể đến không gian thờ cúng. Nếu như trước đây bàn thờ được đặt tại trung cung (gian giữa nhà ba gian hoặc năm gian), nơi trang trọng nhất và gắn liền với sân, hiên, vườn trong tổng thể không gian sống mang đậm dấu ấn nông nghiệp, thì ngày nay, ở các căn hộ chung cư hoặc nhà phố, không gian thờ phải thích nghi với diện tích hạn chế, thay đổi theo thói quen sinh hoạt và yêu cầu về công năng. Việc bố trí bàn thờ trong các căn hộ nhỏ thường đòi hỏi sự linh hoạt, tiết chế cả về hình thức lẫn vật liệu, hướng đến thiết kế gọn gàng và gần gũi với sinh hoạt thường nhật.
Thay vì đặt trong phòng riêng biệt như trước, bàn thờ hiện nay có thể xuất hiện ở phòng khách, hành lang, phòng trà hay thư viện – những khu vực ít bị tác động bởi tiếng ồn và vẫn đảm bảo sự trang nghiêm cần thiết. Tại một số căn hộ, bàn thờ được tích hợp trong hệ tủ đa năng, vừa đóng vai trò lưu trữ đồ thờ, vừa hòa vào tổng thể nội thất chung, tránh tạo cảm giác lạc lõng. Dù tối giản về hình thức, các thiết kế hiện đại vẫn ưu tiên bố trí bàn thờ theo nguyên tắc cân đối, sử dụng vật liệu gỗ sẫm màu, ánh sáng vàng dịu, và giữ sự hài hòa với không gian xung quanh.
Bàn thờ được đặt trong phòng khách của căn hộ. Ảnh: Tư liệu
Phòng thờ – sợi dây gắn kết các thế hệ
Trong đời sống gia đình Việt, phòng thờ đóng vai trò là nơi diễn ra những sinh hoạt nghi lễ định kỳ như cúng giỗ, đón Tết, lễ rằm và mùng một. Dù bối cảnh xã hội có thay đổi, những thời khắc đó vẫn là dịp để các thành viên trong gia đình tập hợp, cùng chia sẻ trách nhiệm duy trì truyền thống. Không gian thờ cúng, vì thế, trở thành điểm hội tụ của các giá trị ứng xử và đạo lý gia phong. Người lớn có cơ hội truyền đạt kiến thức, thói quen và thái độ sống cho thế hệ sau. Thông qua những lần thắp hương, châm trà hay chuẩn bị mâm lễ, trẻ em học được cách thể hiện sự kính trọng với người đã khuất và vun đắp nhận thức về nguồn cội.
Ảnh: Tư liệu
Dù trong nhà truyền thống hay căn hộ hiện đại, phòng thờ vẫn giữ vai trò như một yếu tố nhận diện văn hóa trong cấu trúc nhà ở Việt Nam. Đây không phải là một hạng mục trang trí mang tính hình thức, mà là biểu hiện sâu sắc của ký ức, bản sắc và hệ giá trị sống. Mỗi tủ thờ, mỗi nén hương đều là minh chứng cho mối liên hệ bền chặt giữa con người với quá khứ và giữa các thành viên trong một gia đình Việt.
Thực hiện: Bảo Trân
Xem thêm:
Điêu khắc: Dấu ấn bất diệt của văn minh nhân loại
