Một sắc màu cơ bản đầu tiên được con người chế tạo thành công, chiếm được tình yêu và say mê nhất trong lịch sử nghệ thuật bởi sức lôi cuốn mãnh liệt cho mắt nhìn. Dù sắc đỏ đã mất dần vị thế cao trong hàng vạn những sắc màu khác trong hiện tại, nhưng câu chuyện của nó vẫn là một hành trình rực rỡ, song hành cùng thuở hồng hoang của loài người.
“Màu đỏ là màu nguyên mẫu, màu đầu tiên con người làm chủ, chế tạo, tái tạo và chia thành các sắc thái khác nhau.” – Michel Pastoureau, trong cuốn “Red: The History of a Color”
Sắc đỏ thuở hồng hoang
Ngay từ buổi bình minh ban sơ của con người, khi mọi sự đều hạn chế và đầy bản năng, sắc đỏ đã hiện diện và đồng hành. Sắc đỏ thuở hồng hoang đượm mùi của đất, của núi rừng, sắc độ đa dạng đi từ sẫm đến sáng dựa trên hàm lượng hematit (một dạng khoáng vật của sắt (III) oxide). Trong những hang động rộng khắp, chỗ trú ẩn an toàn của những nhóm người du mục Homo Sapiens, dấu vết của một nền nghệ thuật mở rộng và trải dài giữa ánh lửa lập lòe thuở đầu, sắc đỏ lấp ló trong những đường nét hình dạng đầu tiên về cuộc sống. Bò rừng sống động đỏ thẫm, những dấu vết bàn tay người bao bọc bởi mảng đỏ rực kỳ lạ,… vẫn còn lưu giữ trong các hang động có vết tích của thời Đồ đá cũ Chauvet, Lascaux (Pháp), Altamira (Tây Ban Nha),… Sắc đỏ biến thiên và chuyển mình từ trong khắp những bức bích họa hang động đến những vệt màu điểm trang cơ thể, đi từ thuần túy mô phỏng tự nhiên đến chạm và khai mở tâm linh, tín ngưỡng. Từ khi mắt nhìn còn tập tành chưa sành sõi với vạn vật xung quanh, thuở chập chững của văn minh loài người, sắc đỏ luôn ngay cạnh để kể lại câu chuyện của triệu triệu năm sự sống, nhuộm thắm chứng tích của niềm tin và sự sắc bén của não bộ.
Dấu tay ở hang động Chauvet (Pháp).
Bò rừng ở hang động Lascaux (Pháp).
Sắc đỏ đầy quyền lực
Vượt khỏi hang động và rừng sâu, sắc màu hiện diện trong máu – dung dịch của sự sống mở rộng quyền lực và vị thế của mình trong nhận thức và văn minh kế tiếp của con người. Là màu mắt, môi ửng đỏ của phụ nữ hay làn da phết đỏ son của nam giới phản chiếu sức sống, khỏe khoắn của người Ai Cập. Là chiến tranh đỏ máu lửa, những ánh nhìn gằn thù hận, đồng thời cũng là ái tình mê đắm, trắc ẩn ấm nóng của Hi Lạp cổ đại. Là khuôn mặt rực đỏ vinh quang chiến thắng của các đấu sĩ La Mã, hay trong những bức bích họa trải dài các ngôi nhà cổ, ta vẫn thấy lớp nền ánh đỏ son chu sa vẫn vẹn nguyên nét tươi sáng dịu dàng và thu hút, một sắc màu rực rỡ và thịnh hành trong tầng lớp thượng lưu Pompeii. Vẫn là những sắc độ được chiết xuất từ tự nhiên, màu đỏ từ những khoáng chất mới được khai thác đã thêm rất nhiều sắc thái và dễ dàng hơn để nghệ sĩ có thể diễn đạt những xúc cảm trong nghệ thuật.
Tranh tường trong nhà của tầng lớp thượng lưu Pompeii.
Đỏ, Tôn giáo và Nghệ thuật
Nghệ thuật được sinh ra từ bản năng khao khát giao tiếp và truyền đạt của con người, tự do và độc lập cho đến khi Tôn giáo xuất hiện. Khi con người trao trọn niềm tin của mình cho thánh thần, nghệ thuật của con người cũng vì thế mà nguyện sinh ra phục vụ cho các đấng. Trong Giáo hội Công giáo, năm 1244 màu đỏ đã bắt đầu giữ một tượng trưng thiêng liêng là máu của Chúa Kito. Từ đây, màu đỏ bắt đầu mở rộng biên độ của nó lên các tác phẩm nghệ thuật có dấu ấn Tôn giáo.
Tác phẩm “Lucca Madonna” (1437) là một trong sáu bức tranh Madonna còn tồn tại của danh họa người Hà Lan Jan van Eyck, diễn tả khung cảnh Đức Mẹ đang cho Chúa Kito sơ sinh bú. Giữa sự bó hẹp và trầm tối của không gian tranh, sắc đỏ mịn mượt của tấm áo choàng nhung của Đức Mẹ thu hút ánh nhìn ngay lặp tự. Sắc màu đỏ nóng chiếm tỉ lệ vượt trội và đặt để ngay trung tâm là một phép ngụ ý về vị thế thiêng liêng và cao quý của Người. Sắc thái của màu đỏ trầm, không tươi sáng, hòa điệu với những mảng màu dịu của những chi tiết xung quanh đem lại cảm giác tình thương, tình mẫu tử ấm nóng và cao vợi.
Bức Lucca Madonna (1437) của Jan van Eyck.
Một phần của bức bích họa trên trên nhà nguyện Sistine ở Vatican (1508 – 1512) nghệ sĩ lẫy lừng thời Phục hưng Michelangelo đã kể lại câu chuyện Sáng thế ký, khoảnh khắc về Chúa trong quá trình kiến tạo Mặt trăng, Mặt trời và các hành tinh. Ánh nhìn hướng trọn về sắc đỏ phai của trang phục vị thần sáng tạo thế giới. Sự uyển chuyển của sắc độ đậm nhạt của màu đỏ mô tả hướng sáng, sự mềm của vải và nét đẹp hình thể. Không những biểu đạt về tạo hình, sắc đỏ còn biểu lộ xúc cảm rất người: nóng nảy, mạnh mẽ và đầy quyết đoán.
Một phần của bức bích họa ở nhà nguyện Sistine, Vatican (1508 1512) vẽ bởi Michelangelo.
Sự mở rộng của sắc đỏ
Bước vào thế kỷ XX, màu đỏ bắt đầu trở nên phổ biến và rộng rãi hơn bởi sự phát minh ra màu nhân tạo từ Cadimium, mở ra nghệ sĩ cơ hội được tung tẩy và vẫy vùng trong các tác phẩm của mình. Dấu ấn hay những ảnh hưởng tôn giáo lên sắc đỏ bắt đầu mờ dần, thay thế bằng những cảm xúc thuần túy của cá nhân nghệ sĩ.
Ta thấy một sắc đỏ nuốt trọn không gian trong “Red Studio” (1911) của Henri Matisse. Một màu đỏ gần như đồng nhất về sắc độ, đậm đặc và tranh chấp với các sắc màu và đường nét mảnh dẻ của đồ vật các tấm poster, đĩa CD, bàn, ghế,… Sắc đỏ rực nhưng không làm mệt mắt nhìn vì trải khắp không gian, sắc độ trắng và những mảng lạnh nhỏ vụn đặt để các phía cân bằng và hài hòa. Cảm xúc và không gian cá nhân nhuộm và liếm gọn không gian thực, giản dị và giàu sức gợi.
Bức Red Studio (1911) của Henri Matisse
Chín bức tranh tường màu “Seagram Murals” của nghệ sĩ người Mỹ Mark Rothko là một tác phẩm nổi tiếng bậc nhất của thế kỷ XX. Với phong cách nghệ thuật đặc trưng, Seagram Murals khước từ những hình dạng hay dáng hình cụ thể, các khối hình cơ bản được màu đỏ bao phủ, sắc độ trầm, u tối chủ đạo kết hợp với kích thước lớn, chiếm trọn không gian. Khi các yếu tố cấu thành được giản lược thành thuần túy và trong sáng, trí óc con người bắt đầu được khơi mở những dòng liên tưởng không ngớt về ý niệm và cảm xúc. Sắc đỏ của Mark Rothko có thể đơn thuần chỉ là những mảng màu trong mắt một vài người, nhưng cũng có thể ẩn tàng những câu chuyện, những triết lý của những tâm hồn đầy suy tư.
Chuỗi tranh Seagram Murals của Mark Rothko
Sắc đỏ đồng hành và xuyên suốt chặng đường lịch sử con người và để lại những dấu ấn đậm nét trong nghệ thuật. Đi từ những giản đơn buổi ban đầu, đẩy cao vị thế trong đời sống và nghệ thuật con người, giờ đây giữa muôn vàn sắc màu, đỏ vẫn vẹn nguyên sức hấp dẫn, biểu đạt những cảm xúc mãnh liệt của con người. Bởi đơn giản đó là sắc màu chảy dọc bên trong cơ thể, chảy dọc cảm xúc và tâm tưởng người.
Chuỗi bài viết “Màu sắc và nghệ thuật” là tập hợp và đưa đến những điều thú vị của màu sắc đem đến cho nghệ thuật. Suốt dòng chảy nghệ thuật từ thưở sơ khai đến tận điểm hỗn loạn và đa chiều hiện tại, màu sắc luôn là yếu tố quan trọng. Mắt nhìn thu nạp sắc màu làm thế giới cá nhân trở nên phong phú không tưởng, mở ra một thế giới nghệ thuật đa chiều hướng và ảo mộng. Có vô vạn sắc màu được tạo ra nhưng quy tựu lại cũng từ sự pha trộn của những màu cơ bản. Những sắc màu dễ dàng bắt gặp, dễ dàng gọi tên vậy chúng ở đâu trong suốt chiều dài lịch sử nghệ thuật mà con người chúng ta tạo dựng?
Thực hiện: Saya Nguyễn | Ảnh: Tư liệu
Xem thêm
Triển lãm tranh trừu tượng của Mark Rothko
