Trong tất cả kiến trúc đền đài thuộc nền văn minh Angkor, Banteay Srey có khá nhiều điểm đặc biệt. Nếu nói về chất liệu, đây là ngôi đền duy nhất được xây dựng hoàn toàn bằng đá sa thạch đỏ – một nguyên liệu hiếm so với đá sa thạch xanh, đá ong và đá núi lửa (thường gặp trong kiến trúc phổ biến ở các công trình của thời kỳ Angkor).
Mảng điêu khắc Indra cưỡi voi Airavata phun nước thần cứu thế gian khỏi cơn thịnh nộ của thần lửa Agni.
Ở đế chế Khơme, việc quan trọng nhất của các vị vua khi lên ngôi là xây đền đài làm nơi thờ tự, hoặc trở thành làm lăng mộ sau khi băng hà. Thế nhưng, chỉ riêng Banteay Srey là ngôi đền duy nhất không phải do các triều vua xây dựng, mà là do một đạo sĩ Bàlamôn thực hiện làm món quà dành tặng vua trị vì là Jayavarman V. Đền xây nên thờ vị thần chính là Shiva, một trong tam thần trọng yếu nhất của Hindu giáo (hai vị thần còn lại Vishnu và Brahma).
Rắn thần Naga, chim thần Garuda, cùng mảng điêu khắc Brahma cưỡi ngỗng Hamsa trên tháp thờ thần Brahma.
Các chi tiết điêu khắc chính ở Banteay Srey đều được trích từ sử thi Mahabharata và Ramayana của Hindu giáo.
Theo sử ký, ban đầu Banteay Srey có tên gọi Tribhuvanamahesvara (nghĩa là đền thờ ba đấng tối cao của Hindu giáo), nhưng dựa vào các mảng điêu khắc tiên nữ đứng duyên dáng trên vách đá, được cho là biểu trưng của vẻ đẹp người phụ nữ dưới thời kỳ Angkor, nên tên đền được chuyển thành Banteay Srey (nghĩa là vẻ đẹp của ngôi đền người phụ nữ).
Hình ảnh tiên nữ mang vẻ đẹp biểu trưng của thời kỳ Angkor trên vách đền Banteay Srey.
Điểm ấn tượng khi đứng trước ngôi đền Banteay Srey là hầu hết các mảng tường đá của đền đều được trang trí bằng nghệ thuật điêu khắc, miêu tả những tích truyện thú vị trong sử thi Mahabharata và Ramayana. Người xem thấy ở đó câu chuyện tình yêu của anh hùng Rama ngồi bên nàng Shita trong sử thi Ramayana, phía dưới là ánh mắt ghen tị của quỷ vương 10 đầu Ravana đang rắp tâm chiếm đoạt Sita về làm vợ. Hay bức điêu khắc thần Krisna – một hóa thân của Vishnu trong sử thi Mahabharata – xuống hạ giới để trừ diệt vị hoàng tử bất hiếu Kamsak.
Vẻ đẹp của Banteay Srey được cho là không thể diễn tả hết được bằng ngôn ngữ cuộc sống.
Chấn song của đền cũng được chạm trổ các đường nét đầy tinh xảo.
Ở tòa tháp chính thờ thần Shiva, hình tượng vị thần đang thể hiện vũ điệu hủy diệt Ravanda với những đường nét uyển chuyển, sống động như đang chuyển bước ra khỏi vách đá của đền. Những mảng điêu khắc còn miêu tả về các vị linh thần khác như thần Brahma cưỡi ngỗng Hamsa, thần Shiva và vợ là nàng Uma, nữ thần sắc đẹp Laksmi, hình tượng tướng khỉ Hanuman, cả mảng điêu khắc về đời sống xã hội dưới sự cai trị của triều vua Jayavarman V, câu chuyện quỷ vương Ravana bắt cóc nàng công chúa Sita ra đảo Lanka… Đan xen là những đồ án trang trí hoa dây, hình tượng rắn thần Naga, thần gió Rahu… đều là những chi tiết thể hiện kỹ thuật đỉnh cao trong điêu khắc đá. Người ta cho rằng, chỉ có niềm tin tối thượng vào các vị thần linh mới đem lại những cảm xúc thăng hoa để nghệ nhân thời Angkor tạo nên tuyệt tác về điêu khắc ở Banteay Srey khiến hậu thế hôm nay phải nghiêng mình thán phục.
Không đồ sộ, bề thế nhưng Banteay Srey là đại diện hoàn hảo cho nghệ thuật trang trí trên đá thời kỳ Angkor.
Bài và ảnh NGUYỄN ĐÌNH
