Bên cạnh là một hình thức xây dựng nơi cư trú, biệt phủ còn là bản tuyên ngôn kiến trúc của một thời đại, gắn liền với quyền lực và danh vọng. Biệt phủ là từ Hán Việt, được cấu thành từ chữ “Biệt” (別) – mang nghĩa riêng, biệt lập, tách khỏi cái chung và “Phủ” (府) – chỉ nơi ở của các quan lại, quý tộc hoặc những nơi có quy mô rộng lớn, bề thế. Nhìn chung, biệt phủ là từ dùng để chỉ một loại hình phủ đệ được xây dựng riêng cho quan lại, vương hầu hay đại địa chủ. Vì thế, chúng không chỉ là nhà ở, mà còn là công cụ thị uy, thể hiện dòng dõi, học vấn, sự giàu có và vị thế của chủ nhân.
Ảnh: Thepaper
Những biệt phủ danh giá thường hội đủ bốn đặc tính. Trước tiên là quy mô rộng lớn, phản ánh tiềm lực kinh tế và vị thế chính trị với không gian được chia nhiều khu vực như: chính điện, thư phòng, nhà khách…, tạo nên một hệ thống sinh hoạt khép kín và hoàn chỉnh. Thứ hai là tính biệt lập, hầu hết biệt phủ đều nằm ở thế đất đắc địa, tách khỏi chốn thị tứ để giữ gìn sự thanh tịnh và an toàn. Thứ ba là phong cách kiến trúc tương đối cầu kỳ, sử dụng vật liệu quý như: gỗ lim, ngói lưu ly, đá khối…, điêu khắc hoa văn tinh xảo và tuân thủ nghiêm ngặt quy tắc xây dựng truyền thống của từng quốc gia. Cuối cùng, hầu như tất cả biệt phủ đều phải đáp ứng yếu tố phong thủy quan trọng – “tọa sơn hướng thủy” (lưng tựa núi, mặt hướng về nơi có nước như sông, biển) để tạo nên vị thế vững bền lâu dài cả về vật chất lẫn tâm linh cho gia tộc.
Ảnh: Trazy
Trong bài viết này, cùng ELLE Decoration khám phá những biệt phủ nổi bật trong văn hóa Á Đông mà có thể bạn chưa biết.
1. Vương gia đại viện – Trung Quốc
Nằm ở huyện Linh Thạch, tỉnh Sơn Tây, Vương gia đại viện là biệt phủ lớn nhất còn tồn tại của giới thương gia quyền quý vùng Hoa Bắc Trung Quốc. Với tổng diện tích lên đến 250.000m2, Vương gia đại viện rộng gấp 1,6 lần diện tích xây dựng của Tử Cấm Thành (150.000m2). Bên trong biệt phủ có 123 viện nhỏ, 1.118 gian nhà, cửa chính quay về hướng nam, lưng dựa vào núi. Đây là hướng phong thủy vô cùng tốt, cho phép đón gió mát mùa hè và chắn gió lạnh mùa đông.
Được xây dựng bởi dòng họ Vương – một gia tộc trăm năm, phát triển mạnh mẽ nhờ kinh doanh buôn bán trong nhiều lĩnh vực, công trình là đại diện tiêu biểu cho kiến trúc dân cư thời nhà Thanh. Nhìn từ trên cao, con đường chính chạy dọc trục bắc nam chia quần thể kiến trúc thành hai phần đông và tây. Ba làn đường ngang từ tây sang đông chia các viện nhỏ thành 4 hàng ngang, kết hợp với trục đường chính tạo thành chữ Vương (王).
Ảnh: Thepaper
Ảnh: Thepaper
Xét về mặt kết cấu, biệt phủ này phản ánh rõ nét tinh thần tứ hợp viện qua mái ngói đen rêu phong, tường đất dày hơn một mét, cửa gỗ khắc trổ hình rồng, phượng và hoa văn bát bửu tượng trưng cho phúc – lộc – thọ. Bên trong mỗi gian nhà trưng bày vô số tác phẩm điêu khắc gỗ, đá và gạch với chủ đề phong phú, từ truyện dân gian, chim chóc và động vật quý hiếm cho tới kỹ thuật chạm nổi, chạm nông. Kiến trúc của Vương gia đại viện còn thể hiện yếu tố phòng thủ đặc trưng của một gia tộc giàu có trong thời kỳ nhiều biến động: cao tường, ít cửa sổ, lối đi nội bộ như trận đồ…
Ảnh: Thepaper
2. Biệt phủ Katsura – Nhật Bản
Cung điện Katsura (Katsura Rikyū) là một trong những công trình quan trọng bậc nhất của kiến trúc Nhật Bản, được xây dựng từ năm 1620 đến 1663. Lần đầu tiên được thế giới biết đến bởi Bruno Taut – một kiến trúc sư vĩ đại người Đức, Katsura đã làm cộng đồng kiến trúc phương Tây choáng váng, đến cả Le Corbusier và Walter Gropius cũng bị mê hoặc bởi “tính hiện đại giản dị” của biệt phủ này. Họ nhìn thấy các không gian trực giao không trang trí rườm rà, tương đồng rõ ràng với chủ nghĩa hiện đại đương đại dù được xây cách đây vài thế kỷ và ca ngợi Katsura như “tinh hoa của kiến trúc Nhật Bản”.
Ảnh: Sưu tầm
Gian nhà chính. Ảnh: KimonBerlin
Biệt phủ Katsura là tâm huyết của hoàng thân Hachijō Toshihito và con trai Hachijō Toshitada – hai nhân vật thuộc dòng dõi hoàng tộc có kiến thức sâu rộng về văn học, nghệ thuật và mỹ học truyền thống Nhật Bản. Vậy nên, Katsura là ví dụ hoàn hảo của phong cách kiến trúc Sukiya-zukuri – một phong cách xuất hiện trong thời Edo, vốn bắt nguồn từ các trà thất (chashitsu) và tinh thần của Trà đạo (Chadō). Trong khi kiến trúc cung đình thời bấy giờ thường mang nặng tính biểu tượng và trang trí cầu kỳ thì biệt phủ Katsura lại chọn cách tiếp cận hoàn toàn trái ngược: tối giản, nhẹ nhàng và hài hòa với thiên nhiên.
Nhà thưởng trà. Ảnh: KimonBerlin
Ảnh: KimonBerlin
Con đường dẫn vào vườn. Ảnh: KimonBerlin
Toàn bộ khối công trình không phô trương quyền lực, không dùng vật liệu quý hiếm. Thay vào đó là những đường nét mộc mạc: tường đất sét, cột gỗ tùng, mái tranh, cửa trượt shoji bằng giấy washi, sàn lát tatami gọn gàng. Sự bất đối xứng trong bố cục, những chi tiết không hoàn hảo nhưng có dụng ý như: một viên đá đặt lệch, một đoạn hành lang uốn cong, thể hiện triết lý wabi-sabi: vẻ đẹp nằm trong sự giản dị, vô thường và không hoàn hảo.
Katsura Rikyū. Ảnh: KimonBerlin
Điểm nổi bật nhất của Katsura là khu vườn bao quanh biệt phủ, được xem như kiệt tác của nghệ thuật làm vườn truyền thống Nhật Bản. Vườn Katsura không chỉ là cảnh quan để ngắm nhìn, mà còn là một không gian “trải nghiệm bằng bước chân”. Các lối đi lát đá (nobedan), cầu gỗ cong, hồ nước phản chiếu bầu trời, những chòi trà ẩn hiện giữa cây tùng cổ thụ và rặng tre – tất cả được bố trí cẩn trọng đến mức mỗi khúc quanh là một bức tranh phong cảnh khác nhau.
3. Dinh thự họ Vương – Việt Nam
Tọa lạc trên cao nguyên đá Sà Phìn, cách thị trấn Đồng Văn khoảng 3 km, dinh thự họ Vương từng là trung tâm quyền lực của “Vua Mèo” Vương Chính Đức – thủ lĩnh của người Mông vào đầu thế kỷ 20. Công trình rộng gần 3.000 m², được xây dựng trong vòng 8-9 năm bằng số tiền lên đến 15 vạn đồng bạc Đông Dương, tương đương với khoảng 15 tỷ đồng ngày nay (bao gồm lạm phát).
Dinh thự họ Vương trên đồi Con Rùa xã Sà Phìn, Hà Giang, Việt Nam. Ảnh:BacLuong
Biệt phủ mang phong cách kiến trúc pha trộn độc đáo giữa truyền thống Trung Hoa, văn hóa Mông và điểm nhấn từ kiến trúc Pháp. Tổng thể gồm ba phần: Tiền dinh, Trung dinh, Hậu dinh với 64 phòng chức năng dành cho sinh hoạt, làm việc, canh gác và thờ cúng tổ tiên. Khu tiền dinh có sân đá lát là nơi Vương Chính Đức xét xử người dân, xử lý công vụ; khu trung tâm là nơi các thành viên trong gia tộc sinh sống và tiếp khách; còn phía sau là hậu cung kín đáo.
Cửa chính. Ảnh: NKSTTSSHNVN
Khu vực Trung dinh. Ảnh: Khánh Hmoong
Vật liệu xây dựng biệt phủ cũng rất cao cấp: cột, kèo, ban công được làm từ gỗ thông quý, khai thác từ những cánh rừng lân cận; mái lợp ngói vòm; đá trang trí cổng, bậc thềm… được chạm khắc tinh xảo và đánh bóng bằng bạc trắng. Khuôn viên bao quanh bởi tường đá dày hơn nửa mét, cao khoảng 2,5 m, đại diện cho địa vị và khả năng bảo vệ quyền lực của gia tộc.
Cấu kiện gỗ ở dưới mái cổng uốn lượn theo hình cánh dơi của người Mông mang biểu tượng chữ “Phúc”. Ảnh: Mạnh Đạt
Chi tiết trang trí hoa anh túc và hoa đào trên cánh cửa từ nhà cổng vào sân tiền dinh. Ảnh: Mạnh Đạt
Chân cột đá có biểu tượng hoa anh túc trong dinh nhà Vương được mài bằng đồng bạc Đông Dương. Ảnh: Mạnh Đạt
Không đơn thuần là nơi ở, nhiều nghiên cứu cho thấy biệt phủ họ Vương còn là trung tâm hành chính, kinh tế và văn hóa. Nó có khu bếp, kho chứa thuốc phiện và lương thực, nơi ở cho gia nhân và binh lính, thậm chí là tháp canh – phản ánh cách thức gia tộc họ Vương tổ chức quản lý vùng đất rộng lớn phía bắc Việt Nam. Tính đến năm 1993, nơi đây được Bộ Văn hóa – Thông tin công nhận là di tích lịch sử quốc gia, trở thành điểm đến hấp dẫn của du khách khi khám phá văn hóa dân tộc đặc sắc của Hà Giang.
4. Seongyojang House – Hàn Quốc
Seongyojang tại thành phố Gangneung là một trong những biệt phủ cổ đại nhất của giới thượng lưu Hàn Quốc thời Joseon. Được xây dựng vào khoảng năm 1760 bởi Lee Nae-beon, 11 đời kế tự hậu duệ của Thân vương Hyoryeong – em trai vua Sejong Đại đế, nơi này có lịch sử trải dài hơn 300 năm, hiện vẫn có hậu duệ sinh sống bên trong để giữ gìn di sản.
Ảnh: 강릉 선교장
Tên gọi “Seongyojang” mang hàm nghĩa “Nhà cầu thuyền”. Cụ thể, lúc mới xây, hồ Gyeongpo từng ôm đến tận cửa biệt phủ, người ta chỉ có thể đến đây bằng thuyền hoặc đi qua một chiếc cầu dài. Việc này nhanh chóng trở thành biểu tượng gắn liền với lễ nghi tiếp khách có phần thơ mộng yên tĩnh của dòng tộc Lee.
Ảnh: Lee Jae Hoon
Biệt phủ mang những đặc trưng điển hình của kiến trúc hanok truyền thống: mái cong uốn lượn, sân trong thoáng đãng, nhà chính – nhà phụ phân chia rạch ròi theo giới tính và chức năng. Seongyojang gồm tổng cộng chín dãy nhà với 102 gian (kan), được sắp xếp theo bố cục rõ rệt, tương tự mô hình cung thất thu nhỏ. Nổi bật trong số đó là tòa Hwallaejeong, dựng một phần trên hồ nhân tạo, có sàn bàn trà bên trên, hệ thống sưởi ondol dưới sàn và từ bốn phía cửa nhìn ra sẽ thấy vườn hoa sen và rặng thông xanh ngát. Ngay giữa chính điện là Yeolhwadang – nơi tiếp đón khách quý, nổi bật với mái hiên bằng đồng giả cổ, quà tặng từ đại diện Nga, điểm xuyết dấu ấn đương thời trên dòng chảy giao lưu văn hóa quốc tế.
Nhìn chung, tổng thể khối công trình Seongyojang hiện diện một cách mềm mại và hài hòa với thiên nhiên – một vòng kết nối giữa núi, hồ, vườn cây thông đen cùng cây tre, tạo nên cảnh sắc bốn mùa biến hóa đầy sống động.
Ảnh: Sưu tầm
Ảnh: Joy Yoon(Jihwan)
Dẫu mỗi biệt phủ mang một sắc thái riêng biệt của từng quốc gia nhưng tựu trung, chúng đều là sự giao thoa giữa quyền lực, thẩm mỹ và triết lý sống của các gia tộc bề thế. Những biệt phủ ấy không chỉ đơn thuần là nơi ở, chúng là những di sản – mang theo niềm tự hào của cả một thời đại, đại diện cho một phong vị kiến trúc cổ xưa vẫn còn đứng vững trong nhịp sống hiện đại.
Thực hiện: Thùy Như
Xem thêm:
Trống đồng Đông Sơn: Âm vang văn minh lúa nước
