Sơn mài từng là một hình thức trang trí phổ biến ở Trung Quốc cổ đại từ 8000 năm trước với lớp sơn phủ giúp bảo vệ bề mặt, sử dụng cho các đồ vật như bình phong, đồ nội thất, ly, chén, tượng điêu khắc, nhạc cụ và đồ mai táng. Sự kết hợp giữa kỹ thuật chạm trổ, dát vàng và sơn mài giúp tôn lên những chi tiết cầu kì được làm thủ công một cách tỉ mỉ. Đòi hỏi sự kiên nhẫn và tay nghề bậc thầy, mỗi món đồ sơn mài truyền thống là kết quả của quá trình sáng tạo công phu kéo dài nhiều tháng, giải thích vì sao chúng luôn được giới sưu tập và thị trường quốc tế trân quý. Ngày nay, nhờ những phát hiện khảo cổ và nghiên cứu chuyên sâu về cổ vật, chúng ta mới có thể hiểu rõ hơn về hành trình phát triển đáng kinh ngạc của nghề thủ công di sản này – từ khởi nguồn khiêm nhường đến vị trí danh giá trong nền văn hóa đương đại.
Ảnh: Indigo Antiques
Vật liệu và kỹ thuật
Sơn mài truyền thống được ứng dụng tinh tế trên các tác phẩm gỗ và kim loại với lớp phủ đặc biệt từ nhựa cây sơn (Toxicodendron vernicifluum) – loài cây bản địa phân bố chủ yếu tại miền đông và nam Trung Quốc. Khi được khai thác, nhựa cây có màu trắng đục và dần chuyển sắc khi tiếp xúc với không khí. Sau quá trình xử lý và đông cứng, lớp sơn tạo nên vỏ bọc vừa nhẹ vừa cứng cáp, bảo vệ hoàn hảo cho bề mặt tác phẩm.
Bảng màu truyền thống của sơn mài Trung Hoa cổ đại được tạo nên từ sự kết hợp tinh tế giữa các nguyên liệu tự nhiên: than đá mịn cho sắc đen huyền bí, đất son tinh chế mang đến sắc vàng quý phái, và thủy ngân sulphide (cinnabar) tạo nên sắc đỏ rực rỡ đặc trưng. Ba tông màu này không chỉ thống trị trong nghệ thuật sơn mài cổ đại mà còn ẩn chứa những ý nghĩa văn hóa sâu sắc, phản ánh triết lý thẩm mỹ của nền văn minh phương Đông.
Chén đời nhà Hán. Ảnh: MET Museum
Sơn mài khi khô tự nhiên trong môi trường ẩm tạo nên một lớp phủ với khả năng kháng nhiệt, chống ẩm và đề kháng hóa chất vượt trội. Chính đặc tính bảo vệ phi thường này đã giúp những chất liệu dễ tổn hại như tre, gỗ và lụa được bảo tồn nguyên vẹn qua hàng thế kỷ, chỉ đến khi lớp sơn xuất hiện vết nứt mới bắt đầu quá trình thoái hóa.
Với bản chất lỏng và khả năng bám dính hoàn hảo, sơn mài có thể ôm trọn mọi dáng vẻ và đường nét của bề mặt. Tuy nhiên, điều làm nên sự độc đáo của nghệ thuật này lại nằm ở quy trình tạo tác tầng lớp tinh xảo. Mỗi lớp sơn đều vô cùng mỏng manh, đòi hỏi người nghệ nhân phải kiên nhẫn phủ nhiều lớp liên tiếp để đạt được độ dày lý tưởng và tạo nên chiều sâu đặc trưng cho tác phẩm.
Quá trình này đòi hỏi sự tỉ mỉ đến hoàn hảo – mỗi lớp sơn phải được đợi khô hoàn toàn và đánh bóng kỹ lưỡng trước khi tiếp tục với lớp kế tiếp. Không hiếm tác phẩm sơn mài đỉnh cao được phủ đến 100 lớp sơn riêng biệt, minh chứng cho sự đầu tư phi thường về thời gian, công sức và tâm huyết của người nghệ nhân – nơi ranh giới giữa kỹ thuật và nghệ thuật trở nên mờ nhạt.
Chén rượu sơn mài Guri. Ảnh: MET Museum
Thời nhà Đường đánh dấu một bước ngoặt quan trọng với sự ra đời của kỹ thuật sơn mài điêu khắc – nơi các lớp sơn được phủ dày đặc trên bề mặt gỗ hoặc vải để tạo thành khối liệu hoàn hảo cho nghệ thuật chạm trổ. Điểm tinh tế nhất của kỹ thuật này nằm ở việc tạo ra những đường vân đa sắc quyến rũ khi lưỡi dao điêu khắc cắt xuyên qua nhiều lớp màu chồng lên nhau.
Trong số các phong cách nổi bật, sơn mài Guri là biểu tượng của sự tinh xảo với những hoa văn uốn lượn mềm mại được chạm khắc tinh tế qua nhiều tầng sơn màu. Khi quan sát cận cảnh, người xem sẽ được chiêm ngưỡng hiệu ứng đa tầng kỳ diệu – nơi các lớp vân màu hiện lên như dòng thời gian đã được đông cứng trong tác phẩm.
Để nâng cao giá trị thẩm mỹ, các nghệ nhân còn khéo léo điểm xuyết vàng sợi hoặc vàng lá lên bề mặt chạm trổ, đôi khi kết hợp với những viên đá bán quý như ngọc lam tinh khiết, xà cừ óng ánh hay ngà voi quý giá. Dù đã đạt đến trình độ kỹ thuật phi thường, thật đáng ngạc nhiên khi mãi đến thế kỷ 14, các bậc thầy sơn mài mới bắt đầu khẳng định dấu ấn cá nhân bằng cách lưu lại tên tuổi của mình trên tác phẩm – đánh dấu sự chuyển mình từ nghề thủ công ẩn danh sang địa vị của người nghệ sĩ sáng tạo.
Sự tiến hoá của đồ sơn mài
Những hiện vật sơn mài sớm nhất của Trung Quốc được phát hiện tại vùng đất ngập nước thuộc hạ lưu sông Dương Tử, thuộc nền văn minh Hà Mỗ Độ, với niên đại ấn tượng từ cuối thời kỳ đồ đá mới (thiên niên kỷ thứ 3 TCN). Những tác phẩm nguyên sơ này đánh dấu khởi điểm cho một hành trình nghệ thuật kéo dài hàng thiên niên kỷ. Khi bước vào Thời đại đồ đồng, nghề thủ công tinh xảo này bắt đầu vượt qua ranh giới địa lý, lan tỏa đến những vùng đất xa xôi của Trung Hoa cổ đại – nơi không có điều kiện tự nhiên để canh tác cây sơn.
Đến thế kỷ thứ 5 TCN và thời Chiến quốc, nghệ thuật sơn mài đã trải qua một bước chuyển mình đáng kể về mặt xã hội. Từ đặc quyền của giới quý tộc, sơn mài dần trở nên phổ cập hơn, minh chứng bởi những phát hiện khảo cổ từ các ngôi mộ quy mô khiêm tốn. Việc tìm thấy những chiếc chén và ly sơn mài tinh xảo trong những ngôi mộ bình dân cho thấy quy mô sản xuất đã mở rộng đáng kể, đưa loại hình nghệ thuật này đến gần hơn với tầng lớp có thu nhập trung bình.
Đặc biệt, các nghệ nhân của nước Chu đã để lại dấu ấn không thể phai mờ với những tác phẩm điêu khắc sinh động về các sinh vật thần thoại. Những hình tượng này không chỉ thể hiện sự tinh thông kỹ thuật mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, được tin là có khả năng bảo vệ và canh giữ linh hồn của người quá cố trong hành trình sang thế giới bên kia.
Ly rượu làm từ ống tre đời nhà Chu. Ảnh: Tư liệu
Vào thời nhà Chu (1046-256 TCN), sơn mài đã được sử dụng trên chén, dĩa, hộp nhỏ, tượng điêu khắc, nhạc cụ và giá đỡ, cung tên, tấm ốp. Trong thời nhà Hán (206 TCN – 220 CN), nhà nước đã tài trợ và giám sát việc sản xuất đồ sơn mài, làm nền tảng cho nhiều phong cách khác biệt ngày nay.
Bàn đời Càn Long với chi tiết chạm trổ cầu kì. Ảnh: Bowers
Trải qua hàng thiên niên kỷ, nghệ thuật sơn mài vẫn duy trì vị thế đặc biệt trong nền văn hóa Trung Hoa hiện đại. Ngày nay, kỹ thuật tinh xảo này tiếp tục được trân quý và ứng dụng rộng rãi – từ những tác phẩm mang hơi thở truyền thống đến các thiết kế mang tính đột phá đương đại, từ nội thất tinh tế đến những phụ kiện thời trang đẳng cấp.
Điều đáng chú ý là sự chuyển mình mạnh mẽ của sơn mài trong lĩnh vực nghệ thuật đương đại. Nhiều nghệ sĩ hiện đại đã khéo léo lựa chọn chất liệu cổ xưa này làm phương tiện biểu đạt cho những tác phẩm hội họa và điêu khắc đầy tính sáng tạo. Sự kết hợp giữa kỹ thuật truyền thống với tư duy đương đại đã tạo nên một ngôn ngữ nghệ thuật mới mẻ nhưng vẫn giữ được hồn cốt nguyên bản.
Tác phẩm Bamboo Rock của nghệ sĩ Yuefeng He tại Loewe Foundation Craft Prize 2024 có cấu trúc như một tảng đá khổng lồ, khai thác các yếu tố và biểu tượng hướng đến tương lai. Khung tre đan theo motif lục giác được tạo hình bề mặt lồi lõm gợn sóng, sau đó phủ vải lanh nhiều phần và hoàn thiện bằng kĩ thuật sơn mài. Phần khung tre lộ ra và lớp phủ màu cam đỏ tạo nên sự tương phản giữa tính rắn chắc và dẻo dai. Hình dáng của tác phẩm điêu khắc này gợi nhớ đến những hòn đá phong thuỷ, tượng trưng cho truyền thống văn học cổ xưa của Trung Quốc. Ảnh: Loewe
Thực hiện: Hoàng Lê
Xem thêm
Diamond Furniture | 50 năm lưu giữ giá trị sơn mài
