Beatrice Leanza chưa bao giờ đánh mất khả năng kết nối đa chiều để thu thập cảm hứng và thúc đẩy tầm nhìn thiết kế mang tính đa nguyên và cộng đồng. Trong 17 năm sinh sống và làm việc tại Bắc Kinh – nơi cô từng đảm nhận vị trí giám đốc sáng tạo của Tuần lễ Thiết kế Bắc Kinh, nữ giám tuyển người Ý đã chuyển hóa năng lượng của mình vào những phương pháp tiếp cận thiết kế vượt ra ngoài khuôn khổ của các mô hình phương Tây. Những trải nghiệm tiếp theo khi điều hành các bảo tàng quốc tế như MAAT (Lisbon) và MUDAC (Lausanne) đã khẳng định vị thế của cô là một trong những gương mặt ảnh hưởng hàng đầu trong các cuộc thảo luận đương đại về định chế thiết kế và hình thức triển lãm.
Ảnh: Mathilda Olmi
Trong cuốn sách mới nhất của mình – The New Design Museum. Co-Creating the Present, Prototyping the Future, Beatrice tận dụng kinh nghiệm để bàn về bản sắc của các bảo tàng trong lĩnh vực thiết kế và kiến trúc, thông qua các cuộc đối thoại với những giám tuyển hàng đầu thế giới như Aric Chen, Lucia Pietroiusti và Jan Boelen. Theo cô, các thể chế văn hóa giờ đây buộc phải tái tư duy để ứng phó với những thách thức đa diện của hiện tại. Cuộc trò chuyện sau đây với Beatrice Leanza khám phá nguyên nhân dẫn đến sự chuyển dịch này, đồng thời tìm hiểu cách tái định hình bảo tàng thiết kế có thể tạo ra cơ hội và cảm hứng cho toàn bộ chuỗi sản xuất thiết kế.
Trong cuốn sách của mình, chị mô tả các thể chế văn hóa như những chất xúc tác chiến lược cho đổi mới và dân chủ. Tuy nhiên, chị cũng chỉ ra rằng tiềm năng của chúng phần lớn vẫn chưa được khai thác. Tại sao lại như vậy?
Cách đơn giản nhất để trả lời câu hỏi này có lẽ là giải thích lý do tôi viết cuốn sách. Tôi làm điều đó chủ yếu vì nhận thấy một nhu cầu cấp thiết phải đưa chủ đề về tầm quan trọng của những không gian lưu giữ, sản xuất, bảo tồn và lưu trữ văn hóa trở lại những cuộc thảo luận xã hội, đặc biệt là lĩnh vực thiết kế và kiến trúc, như tựa đề của chính cuốn sách. Sự cấp thiết xuất phát từ thực tế rằng những thách thức của thời đại của chúng ta đã sinh ra các hình thái và lĩnh vực tri thức mới. Thế kỷ 21 khác biệt sâu sắc so với thế kỷ trước, và khi thực hành và diễn ngôn thiết kế đã biến đổi, thì các định chế chứa đựng nó cũng phải thay đổi theo. Bảo tàng là một di sản từ cuối thế kỷ 18 của châu Âu, không thể mãi chỉ là kho lưu trữ hiện vật vật chất. Nó cần phải phát triển thành một nền tảng kích hoạt dân sự và xã hội, có khả năng phản ứng và suy nghĩ về các lĩnh vực can thiệp mới của thiết kế đương đại.
Ảnh: Beatrice Leanza
Vậy, theo chị, lĩnh vực thiết kế đã thay đổi như thế nào?
Phạm vi của thiết kế đã vượt ra khỏi việc sản xuất các sản phẩm hoàn chỉnh và đưa ra các giải pháp, để mở rộng sang việc phân tích, nghiên cứu và khám phá các quy trình góp phần tạo ra kiến thức thiết kế cùng những kết quả của nó, dù đó là sản phẩm, dịch vụ, không gian sinh hoạt hay không gian công cộng. Trong cuốn sách, tôi xác định ba yếu tố vĩ mô đã tác động đến thiết kế trong suốt thế kỷ 20 và 21. Thứ nhất là chủ nghĩa sinh học (biocentrism), vượt ra khỏi mệnh lệnh lấy con người làm trung tâm của thiết kế được coi là tối thượng, vốn chỉ tập trung hoặc phục vụ cho yếu tố con người, để tập trung vào một thế giới ngày càng được mở rộng. Thuyết này kêu gọi chúng ta cộng tác với tự nhiên thay vì khai thác, giảm thiểu tác động từ các hoạt động của mình và thích ứng với những điều kiện do chính chúng ta tạo ra. Đây cũng là một sự gợi mở về cách chúng ta nhìn lại lịch sử không phải là kết quả của các quỹ đạo phát triển phương Tây do các chế độ chính trị thống trị áp đặt, hoặc được thừa hưởng trực tiếp thông qua các cơ chế bạo lực do quá khứ thuộc địa của chúng ta duy trì.
Casa de Pensamiento là không gian giáo dục phi chính thức dành cho trẻ em, được xây dựng bằng các kỹ thuật kiến trúc bền vững và sử dụng hoàn toàn các vật liệu tự nhiên và tái chế. Dự án này là một minh chứng tiêu biểu cho triết lý của Fundación Organizmo, kết hợp giữa giáo dục mầm non và xây dựng có ý thức với môi trường. Ảnh: Felipe Cotero
Một đặc tính nền tảng khác là sự phân quyền (decentralisation), hay đúng hơn là sự xuất hiện của các mạng lưới hành động và sáng kiến phân bố rộng khắp về mặt địa lý, dù cách biệt về địa lý vẫn tồn tại những tham vọng và giá trị chung, cùng đấu tranh cho bình đẳng kinh tế-xã hội, nghĩa là quyền tiếp cận các hệ thống và tài nguyên hỗ trợ sự sống. Điều này tạo ra một phạm vi và không gian can thiệp rộng lớn hơn: thiết kế cho ai và vì lý do gì. Đặc tính thứ ba là tính lai ghép (hybridity). Thực tế rằng chúng ta không còn sống trong một thực tại dựa trên các sự đối lập nhị phân như tự nhiên/văn hóa, analog/số, hay nam/nữ. Việc thiết kế không gian, môi trường chia sẻ, dịch vụ, sản phẩm, thực hành và các hình thức tri thức mới không còn dựa trên những lưỡng phân này. Tư duy thiết kế và bản thân thiết kế trở nên rộng lớn hơn và ít tuyến tính hơn; chúng không nhất thiết phải hiện thực hóa thông qua việc sản xuất một vật thể hoàn chỉnh, mà tập trung vào các quy trình và nghi thức định nghĩa và vận hành tính tập thể toàn cầu của chúng ta.
Nhiều ý kiến cho rằng không gian bảo tàng ngày nay chỉ tập trung phục vụ tầng lớp thượng lưu. Chúng ta có thể làm gì để chống lại luận điểm này và đảm bảo rằng bảo tàng và thiết kế trở thành những không gian và thực hành mang tính phổ quát, ngay cả với những người không thường xuyên lui tới bảo tàng?
Trước hết, chúng ta cần phá bỏ quan niệm rằng có một thứ gọi là “công chúng nói chung” đang tồn tại. Công chúng không phải là một khối đồng nhất mà đa dạng, và bảo tàng nên đa dạng hơn cho những nhóm người khác nhau. Không có một kịch bản “giải pháp phù hợp cho tất cả”, và cũng không có một tiêu chí đánh giá duy nhất nào có thể chỉ đơn giản dựa trên số lượng vé bán ra hoặc số lượt truy cập. Tôi tin rằng chương trình hoạt động phải luôn được điều chỉnh cho phù hợp với lịch sử của từng thể chế cụ thể và các cộng đồng mà nó hướng đến và thuộc về, thể hiện cách mà nó mong muốn được xuất hiện trong các cuộc thảo luận xã hội đương đại. Tôi cũng cho rằng bảo tàng không thể đơn thuần chỉ là những nơi mang tính giải trí, khi kẻ thù lớn nhất của các thể chế văn hóa ngày nay chính là giải trí có giáo dục (edutainment). Tôi nói ra điều này bởi một trong những nguyên tắc then chốt mà tôi luôn tâm đắc của Pontus Hultén, giám đốc của bảo tàng Moderna Museet ở Stockholm và Trung tâm Pompidou ở Paris, rằng mối quan hệ duy nhất mà một bảo tàng thực sự cần quan tâm chính là mối quan hệ tin cậy với cộng đồng của riêng mình, biết cách truyền cảm hứng và khuyến khích họ ở một mức độ cân bằng.
Sắp đặt nghệ thuật Dark Sky / Cielo Oscuro của Matali Crasset. Ảnh: Josema Cutillas
Trong một cuộc trò chuyện với Brendan McGetrick, Giám đốc Sáng tạo của Bảo tàng Tương lai ở Dubai có đề cập đến việc phương Tây hiện không thể tạo ra những tầm nhìn lạc quan về tương lai. Theo chị, liệu bảo tàng có thể đóng vai trò gì trong việc phản bác lại quan điểm này?
Điều Brendan nói là hoàn toàn đúng. Đây là chủ đề chúng tôi đã thảo luận rất nhiều, và rất quen thuộc với những người như tôi, những người đã dành phần lớn cuộc đời trong các bối cảnh phi phương Tây. Cùng với sự chuyển giao sang thế kỷ 21, thế giới theo cách phương Tây từng hình dung đã được vẽ lại hoàn toàn, và một yếu tố nền tảng trong sự chuyển đổi này là sự trỗi dậy của Trung Quốc, trở thành một cường quốc toàn cầu. Đó là thời điểm khi những hạn chế của chủ nghĩa toàn cầu với những hứa hẹn về một thế giới hợp nhất không biên giới, sự trao đổi thông suốt giữa con người, ý tưởng và hàng hóa trở nên rõ ràng.
Tuy nhiên, sự thay đổi trong trục địa chính trị này cũng có tác động tích cực: nó khiến phương Tây phải đối mặt với những tầm nhìn khác nhau về thế giới, những cấu trúc xã hội thay thế, những cách hiểu khác nhau về tính tập thể, lợi ích chung, mối quan hệ giữa con người và quyền lực, mối quan hệ với lịch sử… và nhiều hơn nữa. Vì vậy, nếu chúng ta xem thiết kế như một hình thức tri thức, một thực hành, một hình thức tri thức xuyên suốt và siêu ngành – nghĩa là có khả năng kết nối các lĩnh vực khác nhau, từ nghệ thuật đến khoa học, công nghệ và triết học – thì đúng vậy, một bảo tàng dành riêng cho hình thức tri thức đặc biệt này có thể và phải đảm nhận một vai trò tích cực trong việc vun đắp những kết nối này và trong việc phản ánh có phê phán về thời đại của chúng ta.
Ảnh: Valentina Sinis
Beatrice Leanza là một nhà chiến lược văn hóa, giám tuyển và phê bình với nền tảng nghiên cứu châu Á, từng sinh sống tại Bắc Kinh 17 năm. Cô từng đảm nhiệm vị trí giám đốc điều hành của maat – Bảo tàng Nghệ thuật, Kiến trúc và Công nghệ tại Lisbon, giám đốc sáng tạo của Tuần lễ Thiết kế Bắc Kinh, đồng thời là người đồng sáng lập The Global School – học viện độc lập đầu tiên về nghiên cứu sáng tạo liên ngành được thành lập tại Trung Quốc. Các bài phỏng vấn và bài viết về bà cùng những dự án của bà đã xuất hiện trên nhiều ấn phẩm uy tín như Artforum, Abitare, CNN Style, Domus, Dezeen, Disegno, Frieze, The Guardian, T Magazine/The New York Times, Flash Art International, The Good Life, Il Corriere della Sera và nhiều tờ báo khác.
Cô hiện là thành viên của hội đồng cố vấn quốc tế Design Trust (Hong Kong) và là Nhà European Leader (2018 – nay; Friends of Europe Foundation, Brussels).
Thực hiện: Hoàng Lê | Theo: Salone del Mobile.Milano
Xem thêm
Khắc hoạ chân dung nhà giám tuyển kiến trúc
Giám tuyển thiết kế Angela Rui: Kết nối liên ngành trong bối cảnh tôn trọng tính bản địa
