Những ngôi nhà cổ còn tồn tại ở miền quê Nam Bộ như những minh chứng sống động cho thăng trầm lịch sử của vùng đất này. Mỗi công trình được kiến thiết như một thanh âm vọng về từ quá khứ xa xôi, với những họa tiết chạm khắc tinh xảo, mỗi đường nét đều được bàn tay nghệ nhân thổi hồn, điểm xuyết cho công trình những thông điệp giáo huấn đạo đức sâu sắc. Từ Kinh Nước Mặn, qua Cần Đước – Long An (nay thuộc Tây Ninh) đến Cù Lao Long Hựu, có một ngôi nhà rường Nam Bộ hiện lên ẩn mình giữa những tán cây cổ thụ. Mái ngói đỏ đã phủ rêu phong cùng không gian xanh mát bao quanh tạo nên khung cảnh nhà vườn bình dị mang đậm bản sắc Nam Bộ. Xung quanh ngôi nhà là hệ thống giao thông thủy đạo huyết mạch đặc trưng của vùng sông nước. Đó chính là ngôi nhà cổ họ Trần, còn được biết đến với tên gọi thân thuộc “nhà Trăm cột” – một công trình dân dụng mang đậm dấu ấn kiến trúc cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, đứng lên như lời chứng nhân thầm lặng cho một thời kỳ lịch sử đầy ý nghĩa.
Kiến trúc ngôi nhà cổ họ Trần ở Long An. Tổng thể diện tích đất xây dựng của công trình là 882m2, nằm trên một khu vườn rộng 4.044 m2 với mặt tiền hướng Tây Nam. Điều này phần nào cho thấy độ bề thế của quần thể khu nhà ở xưa. Ngày 27/9/1997, Bộ Văn hóa – Thông tin ban hành Quyết định số 2890/QĐ-VH xếp hạng ngôi nhà cổ họ Trần – còn gọi nhà Trăm cột là Di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia.
Ngôi nhà được Hương sư Trần Văn Hoa cho xây cất trong giai đoạn 1898-1903, theo thể thức “ba căn hai chái ba” với kiểu dáng chữ khẩu đặc trưng (hiện tại đã tháo bỏ lẫm lúa phía sau, chỉ có phần nhà chính và hai nhà phụ). Công trình được bao bọc bởi tường gạch kiên cố, mặt tiền được thiết kế tinh tế với hàng tư nhỏ bên ngoài. Ba bậc cầu thang được xây bằng gạch thẻ xếp dọc, nằm ở vị trí chính giữa và hai chái biên, tạo nên lối vào trang nghiêm và cân đối. Điểm ấn tượng nhất của ngôi nhà chính là hệ thống 120 cột còn lại, bao gồm 68 cột tròn và 52 cột vuông, tạo nên một khung sườn vững chắc với dáng vóc bề thế.
Về hình thức, ngôi nhà được xây dựng theo lối nhà rường truyền thống Nam Bộ với bộ khung từ các loại danh mộc cứng chắc. Trải qua hơn một thế kỷ, những cây cột và kết cấu gỗ đã mang theo vẻ đẹp thời gian với bề mặt bóng loáng tự nhiên. Dù phần mặt tiền đã được cải tạo với cột đúc hiện đại và tường trổ cửa lá sách, tổng thể công trình vẫn toát lên âm hưởng cổ điển đặc trưng của phong cách nhà gỗ xưa với hệ mái ngói rộng phủ bóng xuống.
Sân trước của ngôi nhà rộng rãi, được bao quanh bởi vườn cây thoáng mát. Nhà được thiết kế với ba cửa chính tại ba căn, hai chái nhất mở cửa sổ và hai chái nhì có cửa phụ để ra vào thuận tiện. Cửa lá sách kết hợp tường gạch mang hơi hướng đương thời, tạo dáng vẻ hiện đại. Bên ngoài hàng tư (hàng hiên của nhà có kết cấu bốn hàng cột) được bao quanh bởi lan can tinh xảo, thiết kế dạng bông gió bằng gạch với viền gạch bông chi tiết bên ngoài. Mái nhà lợp ngói ống, với các đường nóc được trang trí bằng vôi xi măng chạm khắc hồi văn cù lá. Sàn nhà lát gạch Tàu dạng “lục giác – da quy” từ hàng ba vào trong, trong khi hàng hiên được lát bằng gạch Tàu bẻ nửa, tạo nên sự phân tầng thú vị trong thiết kế nền.
Không gian nội thất bên trong nhà.
Gian nhà chính có bộ giàn trò ba hàng cột và một hàng tư bên ngoài. Mặt dựng được thiết trí tại hàng ba với các cửa ra vào chính. Hàng hai là nơi tiếp khách, bài trí bộ trường kỷ ở vị trí trung tâm, hai bên là các bộ bàn ghế tiếp khách. Hàng nhất là nơi dành cho việc thờ tự tổ tiên, với ba bàn thờ chính được bố trí chu đáo. Cấu trúc gồm bàn nghi (bàn lớn phía ngoài dành cho đồ thờ) và bàn cúng (bàn nhỏ phía trong để đồ cúng), phía trên trang trí bộ tranh màu vẽ phong cảnh.
Hàng cột chính được trang trí tinh xảo bằng ba bộ bao lam và các ô hộc liên ba theo nghệ thuật cẩn chạm hoặc khắc chạm truyền thống. Hai chái đầu có cửa buồng dạng bán nguyệt độc đáo, trong khi hai chái thứ hai được thiết kế thành hành lang dẫn xuống phía sau nhà – một giải pháp kiến trúc thông minh khi ngôi nhà không có cửa buồng ở hông bàn thờ.
Không gian khu vực tiếp khách.
Hàng hai được thiết kế đơn giản, nổi bật là các hoàng phi trang trí bên trên cây xuyên nhà, ở giữa là tấm hoành phi sơn son vẽ vàng đề bốn chữ “Sơn trang cổ họa” (山裝古畫). Bên phải lạc khoản đề “Long hựu thôn Hương sư Trần phủ lạc thành chi khánh” (隆祐村陳府落成之慶) (tạm dịch: Làng Long Hựu ông Hương sư nhà họ Trần làm lễ lạc thành). Bên trái đề “Lộc thành hạ cai tổng Đỗ Phủ Dần hạ” (祿城下該總杜甫寅賀) (Tạm dịch: Cai tổng Lạc Thành Hạ tên Đỗ Phủ Dần tặng).
Hoành phi “Sơn Trang Cổ Họa” gợi lên ý tứ ngôi nhà như một ngôi sơn trang xưa. Đúng như tên gọi, với kiến trúc chủ yếu từ gỗ quý và hệ thống kết cấu cùng trang trí truyền thống, ngôi nhà toát lên nét cổ kính đầy lịch thiệp. Nội thất được sắp đặt tinh ý, phù hợp với quan niệm lễ giáo, tiếp khách, thờ cúng xưa của người Lục tỉnh. Hai bên nhà chính là nơi sinh hoạt, ngủ nghỉ của gia chủ. Dẫn xuống phía sau là hai nhà cầu (nhà nhỏ nối nhà lớn) nằm hai bên dẫn xuống nhà sau, ở giữa tạo thành một giếng trời. Kết cấu nhà được dựng theo dạng chữ “khẩu” có bốn công trình (hiện nay chỉ còn 3).
Không gian phía sau giếng trời.
Hoành phi “Sơn Trang Cổ Họa”
Nhà cổ họ Trần ở Long An sở hữu kiến trúc và nghệ thuật trang trí đẹp mắt, tinh xảo, mang đậm đặc trưng của nhà Nam Bộ với không gian rộng rãi, thoáng mát – nét đặc trưng không thể nhầm lẫn của những ngôi nhà vườn xưa. Xét về bình diện các ngôi nhà xưa tại miền Nam, công trình này thể hiện phong cách sống của tầng lớp trung lưu trở lên, thuộc về một vị Hương chức. Về mặt trang trí nội thất, ngôi nhà thể hiện triết lý thẩm mỹ giản tiện trong nghệ thuật chạm trổ, tuy không cầu kỳ nhưng vẫn vô cùng tỉ mỉ và tinh tế trong từng chi tiết, thể hiện qua một vài hoành phi và câu đối còn được giữ lại.
Chi tiết trang trí chạm trổ trong ngôi nhà. Những ô học được sử dụng nhiều chất liệu gỗ để tạo màu sắc, phối hợp các biện pháp chạm lọng, cẩn xà cừ.
Chi tiết chạm trổ trên bao lam.
Những ngôi nhà cổ trải qua thăng trầm lịch sử là bảo tàng sống động về nghệ thuật kiến trúc, mỹ thuật trang trí và những giá trị tinh thần sâu sắc trong văn hóa thờ cúng tổ tiên của người miền Nam. Nơi đây gìn giữ dấu tích xưa cũ, âm thầm truyền tải những thông điệp đạo đức thanh tao của các bậc tiền nhân đến thế hệ con cháu mai sau. Trong chuỗi bài Ký ức nhà cổ Nam Bộ, hãy cùng ELLE Decoration khám phá những công trình nhà ở đặc sắc – nơi thời gian lưu dấu và sắc màu hoài niệm của vùng đất Nam Kỳ Lục Tỉnh được tôn vinh.
Bài & Ảnh: Tử Yếng Lương Hoài Trọng Tính – Nhà nghiên cứu đam mê tìm hiểu về văn hóa lịch sử Việt Nam dưới triều Nguyễn và vùng Nam Bộ.
Xem thêm:
Ký ức nhà cổ Nam Bộ: Dinh thự Gò Công
Mỹ thuật chạm khắc gỗ trong nhà cổ họ Trần
Công Thần Miếu Vĩnh Long: Nơi di sản được gìn giữ bằng tâm thành
