Thủ Dầu Một, thành phố lâu đời mang dáng dấp cổ kính của tỉnh Bình Dương, lưu giữ trong mình những dấu tích lịch sử đầy thăng trầm, minh chứng cho sự chuyển mình của xã hội qua từng thế hệ. Giữa khung cảnh sầm uất của khu chợ Thủ Dầu Một với nhịp sống hiện đại và những ngôi nhà san sát, vẫn còn ẩn hiện những dinh thự truyền thống rộng rãi, nơi lưu giữ những chi tiết chạm khắc gỗ tinh xảo. Với phong thái nho nhã và thanh cao, chúng hiện lên như những ốc đảo thanh tịnh giữa lòng đô thị phồn hoa.
Không gian bên ngoài nhà cổ với kiểu cách của một ngôi nhà cổ Nam Bộ, rộng rãi, thoáng mát với nhiều cây xanh.
Ẩn mình trong con đường Ngô Tùng Châu, một ngôi nhà ngói cổ hiện ra với màu ngói ửng đỏ rực rỡ. Đây là tư gia họ Trần, hay còn được gọi là nhà Trần Công Vàng, được xây dựng theo lối kiến trúc truyền thống với cột trụ và mái ngói vào cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX. Gia chủ hiện tại là người hào sảng, hiếu khách, luôn sẵn lòng đón tiếp những du khách muốn tìm hiểu về vẻ đẹp di sản văn hóa nói chung và ngôi nhà cổ nói riêng. Công trình sở hữu diện tích rộng lớn với kiểu cách phong lưu cổ điển, từng cấu kiện và chi tiết đều được bảo tồn một cách tỉ mỉ. Chưa nói đến kiến trúc, phần trang trí mỹ thuật đã mang một vẻ hoài cổ hiếm thấy, tạo nên một bức tranh thanh nhã mang hơi thở của những thớ gỗ.
Đa số các ngôi nhà truyền thống tại Nam Bộ ưa sử dụng sắc mộc với hình thái đa dạng để trang trí trên các cấu kiện gỗ, giữ nguyên màu sắc tự nhiên mà không cần sơn phủ, tạo cảm giác chân phương và gần gũi. Nghệ thuật tận dụng màu sắc tự nhiên của gỗ kết hợp với kỹ thuật chạm khắc tinh xảo đã thổi hồn vào từng chi tiết kiến trúc, khiến chúng trở nên sống động và đầy cảm xúc. Đây chính là điểm nhấn hoài cổ đặc trưng, giúp phân biệt rõ rệt những công trình này với các kiểu nhà hiện đại mang phong cách Đông Dương thời kỳ sau. Những thớ gỗ đen bóng với các họa tiết tinh tế ẩn hiện dưới ánh sáng, không chỉ thu hút ánh nhìn mà còn khơi gợi sự tò mò chiêm ngưỡng.
Không gian bên trong gian nhà chính.
Họa tiết trang trí phân bố trên – dưới, trong – ngoài phù hợp với bố cục, bằng các chi tiết trang trí tạo ra những khoảng trống – hở bên cạnh sự dày đặc của họa tiết.
Không khó để bắt gặp những công trình nhà ở hay công cộng có nhiều chi tiết trang trí tại Nam Bộ, nhưng có thể nói ngôi nhà họ Trần này sở hữu một nét mỹ thuật riêng, vì sự đầu tư công phu của gia chủ khi xưa và độ tinh tế của tác phẩm. Từng đường cưa, mũi đục thoáng đưa người xem liên tưởng đến những giá trị luân lý, cổ điển khi xưa – từ các loài tứ linh thiêng liêng đến chim muông hoa lá, đủ gợi nên một nét văn hóa – xã hội phong phú lúc bấy giờ. Các chi tiết trang trí nhỏ tại thành vọng, bao lam cũng được chăm chút tỉ mỉ. Trên hoa văn Mai điểu, cành mai và con chim được khắc hoạ sinh động, tạo nên tổng thể cân bằng giàu ý nghĩa. Trong đó, hoa mai tượng trưng cho mùa xuân tươi mới, cho cốt cách thanh cao của người quân tử – vượt qua mùa đông khắc nghiệt để khoe sắc và tỏa hương.
Tùng hạc diên niên 松鶴延年, được biểu trưng bởi hình tượng một loài thực vật và một loài chim, biểu thị cho sự lâu bền. Trong quan niệm trang trí, cây tùng được coi là loài cây sống bền và có thâm niên, còn hạc là loài chim tượng trưng cho sự tốt lành và trường cửu. Họa tiết này là lời cầu chúc thịnh vượng dài lâu cho gia chủ.
Việc trang trí một ngôi nhà tuy không tránh khỏi thiên kiến chủ quan của gia chủ hay người thợ thủ công, nhưng tất cả đều phải tuân theo những quy chuẩn nhất định đối với các công trình mang hơi thở cổ điển, với kiến trúc – mỹ thuật theo lối truyền thống Á Đông nói chung và Nam Bộ nói riêng. Tại đây, chủ nghĩa phồn thực ít có cơ hội tồn tại, thay vào đó là những giá trị tư tưởng Nho học thanh cao, tinh tế.
Trong nghệ thuật trang trí, cấu trúc cơ bản được định hình dựa trên hai yếu tố đối lập nhưng bổ trợ lẫn nhau: động và tĩnh, tương tự như âm – dương, đực – cái trong triết lý Đông phương. Nếu như thực vật tượng trưng cho yếu tố tĩnh – luôn đứng yên, chịu tác động của môi trường xung quanh và biểu trưng cho sự bền vững, trường tồn, thì yếu tố động mang tính chất vận động như các loài động vật (chim chóc, thú rừng), đại diện cho sự di chuyển và sinh sôi nảy nở. Hầu như trong mọi họa tiết trang trí, ta hiếm khi thấy chỉ xuất hiện duy nhất một yếu tố, mà luôn có sự giao hòa và tương hỗ.
Yếu tố chạm lọng được coi là phương án thiết kế thoáng sáng, giúp điều hòa không khí, đồng thời tại nên sự phong phú trong sắc độ của gỗ khi tiếp xúc với ánh sáng.
Trong nghệ thuật chạm khắc trang trí, nhiều chi tiết được chú trọng khắc họa một cách chân thật và nhẹ nhàng, thông qua những tạo hình thanh thoát, tự nhiên, tạo nên hiệu ứng như một bức tranh phù điêu nhiều chiều sống động. Bên cạnh đó vẫn có những chi tiết điểm xuyến tinh gọn và cô đọng hơn. Chỉ bằng những đường nét tinh tế hay các họa tiết chạm lọng khéo léo, người thợ đã có thể tạo ra những điểm nhấn ấn tượng, đồng thời hướng sự chú ý đến những chi tiết chủ đạo của tổng thể. Chắc hẳn muốn tạo cảm giác về chiều sâu và bố cục, người thợ phải chăm chút cho từng nhát đục để bức tranh khắc gỗ vừa gợi hình, gợi ý, lại thể hiện sắc độ qua bề nổi – chìm, dày – mỏng, đặc – bọng, kín – thoáng.
Tạo hình vuông – tròn thường xuất hiện trong trang trí truyền thống, tượng trưng cho hình ảnh trời – đất: hình tròn mang ý nghĩa viên mãn, hài hòa, còn hình vuông biểu trưng cho sự vững chắc, bền bỉ. Chúng được bài trí xen kẽ và đối xứng một cách khéo léo, tạo nên nhịp điệu trong khuôn khổ trang trí, đồng thời thể hiện sự đa dạng phong phú trong hình dáng. Bố cục này thường được áp dụng trên khung cửa và vách ngăn, nơi sắc đen tự nhiên của gỗ được tôn lên thành nhiều tầng lớp nhờ các chi tiết chạm khắc tinh xảo, tạo chiều sâu và sự cuốn hút đặc biệt.
Tròn và vuông, hai hình khối cơ bản được tạo ra nhằm phân rõ bố cục chính (tròn) phụ (vuông), thể hiện sự đăng đối. Các chi tiết bên ngoài được chạy diềm họa tiết cây lá, con dơi tạo sự lấp đầy cho mảng trang trí nhưng vẫn thể hiện được độ thoáng.
Hóa long – hình tượng rồng được cách điệu cho vừa vặn với cấu kiện kiến trúc, một dạng trang trí khá phóng khoáng, phù hợp để điểm xuyết bên cạnh những chi tiết đăng đối.
Tận dụng khéo léo hình thái kiến trúc cơ bản của công trình truyền thống, nghệ thuật chạm khắc gỗ được áp dụng để điểm tô không gian sống, khiến ngôi nhà trở nên sinh động qua những kiểu thức trang trí đa dạng. Chúng vừa thể hiện ý chí và thẩm mỹ của gia chủ, vừa khẳng định tài nghệ của người thợ thủ công, đồng thời mang trong mình những yếu tố kiến trúc, mỹ thuật đương thời cùng giá trị di sản quý báu.
Nếu như việc xây dựng các công trình thường mang tính khô khan với những miếng ngói hay cây cột cứng cỏi, thì những nét chạm khắc tinh xảo lại thổi hồn sống vào những vật liệu tưởng chừng vô tri. Thông qua nghệ thuật tạo hình độc đáo, khai thác tối đa vẻ đẹp tự nhiên của chất liệu gỗ, những đôi bàn tay thủ công tài hoa đã biến từng thớ gỗ thành những tác phẩm nghệ thuật sống động, đầy cảm xúc.
Bài & Ảnh: Tử Yếng Lương Hoài Trọng Tính – Nhà nghiên cứu đam mê tìm hiểu về văn hóa lịch sử Việt Nam dưới triều Nguyễn và vùng Nam Bộ.
Xem thêm:
Biệt thự lánh đời – Bảng màu thô mộc của chất liệu tự nhiên
Dinh thự Đông Ngạc: Truyền thống Việt qua con mắt của kiến trúc sư Ý
