Rạch Giá, Kiên Giang không chỉ quyến rũ bởi vẻ đẹp thơ mộng với dòng nước biển xanh ôm lấy phía Tây đô thị, cảnh trí thiên nhiên tươi đẹp với dải đất dài cây xanh trĩu bóng. Nơi đây còn ẩn chứa những di sản kiến trúc mang hơi thở dân gian, nào là đình chùa, miếu mạo có lịch sử hàng trăm năm, tạo nên một nét cổ kính, trầm mặt cho không gian đô thị nhộn nhịp của Nam Bộ.
Phật giáo đã hiện diện ở vùng đất này từ khá sớm. Từ nhiều thế kỷ trước, những ngôi am, chùa đã được người dân xây dựng như một chốn tâm linh để thờ phụng và tu học, trong đó nổi bật có ngôi chùa Sắc tứ Tam Bảo với lịch sử hơn hai trăm năm, nằm tại trung tâm Rạch Giá. Chùa không chỉ là trung tâm tu học Phật giáo mà còn là một công trình kiến trúc độc đáo, nơi hơi thở truyền thống hòa quyện tinh tế với kiến trúc tân thời của thế kỷ XX, phản ánh sinh động quá trình truyền thừa và giao lưu văn hóa giữa truyền thống và hiện đại vào buổi đầu thế kỷ trước.
Chùa Sắc Tứ Tam Bảo tại Rạch Giá, Kiên Giang. Ảnh: Tư liệu
Tương truyền ngôi chùa được bà Dương Thị Oán phát tâm xây cất vào cuối thế kỷ thứ XVII, từng là một am thất đơn sơ tên là Tam Bảo (Tam Bửu 三寶). Lịch sử chùa còn gắn liền với một giai thoại đặc biệt: nơi đây từng là chỗ ẩn náu của Vua Gia Long (Nguyễn Thế Tổ) trong buổi đầu gây dựng cơ nghiệp. Để ghi nhớ ơn xưa, sau khi lên ngôi, vào năm 1803, nhà vua đã ban sắc tứ cho chùa, từ đó chùa mang tên Sắc Tứ Tam Bảo Tự.
Từ năm 1913, Hoà Thượng Trí Thiền (thế danh là Nguyễn Văn Đồng) đương nhiệm trụ trì tại chùa. Từ năm 1915 đến 1917, ngôi chùa được trùng tu và xây cất thêm. Bên trong vẫn lưu giữ hệ thống kết cấu cây gỗ truyền thống của chùa miền Nam, bên ngoài khoác lớp áo mới theo phong cách hiện đại. Ngoài ra, ngôi chùa còn trải qua nhiều đợt trùng tu vào các năm 1961, 1972, 1997 đến 2001. Tuy nhiên, dáng vóc công trình vẫn giữ được hệ kết cấu gỗ, kết hợp với mặt dựng tân thời đại phía trước, tạo nên kiến trúc tây ta giao thoa.
Mặt tiền với ngôi tháp ba tầng, bên dưới là hoành phi “Sắc tứ Tam Bảo tự” viết bằng chữ Nho, trang trí mặt tiền với các họa tiết mang thiết kế truyền thống, dạng cột cổ điển phương tây, cửa vòm, tạo sự khác biệt.
Nằm trên một khuôn viên rộng rãi, chùa được bao bọc bởi cây xanh và những tháp thờ của chư vị tiền bối quá vãng. Nhìn từ bên ngoài, ngôi chùa gây ấn tượng với kiến trúc bề thế với tường xi măng, đá mài và mái ngói cổ lầu được chồng nhiều lớp. Tổng thể công trình được phát triển theo chiều dọc, lấy chánh điện làm trung tâm và điểm đầu.
Mặt tiền chùa được xây dựng bằng các vật liệu vững chắc. Kiến trúc mặt đứng được thiết kế đối xứng cân đối: ở giữa là cầu thang chính dẫn lên, hai bên trổ hai cửa tả hữu, phía trong là bàn thờ, và hai bên tiếp tục là hệ thống cửa sổ đối xứng. Đặc biệt, phía trước còn được tôn tạo thêm một ngôi bảo tháp cao ba tầng, càng làm tăng thêm vẻ uy nghiêm và cổ kính cho tổng thể.
Mặt dựng phía trước chùa mang các chi tiết trang trí truyền thống, các vật liệu xây dựng như xi măng, đá mài, được sử dụng tạo nên hình thái kiến trúc mới lạ. Hai bên hông chùa lại có lối lên tạo cho mặt trước thành bố cục chữ thập, ở dưới là dãy nhà dài theo kiểu cổ lầu, vách trổ cửa vòm có song sắt.
Tổng thể mặt đứng và hệ thống bao che của chùa mang dấu ấn kiến trúc cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX, khi những ảnh hưởng từ phương Tây bắt đầu du nhập và tác động mạnh mẽ đến các công trình địa phương. Trào lưu xây dựng chú trọng vào mặt tiền phát triển mà ở đây được sử dụng như một “lớp vỏ” hiện đại bao bọc lấy kết cấu gỗ truyền thống bên trong. Đây có thể xem như một giải pháp “tân trang” kiến trúc trong thời kỳ giao thoa văn hóa Đông – Tây đang thịnh hành lúc bấy giờ.
Chánh điện bên trong bày trí tôn tượng Đức Bổn Sư lớn, nằm trong lòng căn chánh trung. Kết cấu gian nhà này là kiểu một căn hai chái kép, trang trí hệ thống bao lam, liên ba. Bên trên chánh trung là hoành phi “Sắc Tứ Tam Bảo Tự”. Nội thất tuy được bài trí khiêm tốn, nhưng vẫn toát lên vẻ trang nghiêm đặc trưng của những ngôi già lam cổ kính nhờ vào hệ thống hoành phi, câu đối sơn son thếp vàng lộng lẫy cùng những đường nét chạm trổ trên bao lam.
Không gian bên trong Chánh điện.
Không gian chùa được phát triển theo bố cục hình chữ “Khẩu” (口) đặc trưng, với nhiều lớp nhà được kết nối hài hòa, tạo nên một sân trong rộng rãi và thoáng mát ở trung tâm. Kiểu kiến trúc này là một trong những dấu ấn riêng biệt của các tự viện Phật giáo tại miền Nam. Khu vực là khoảng hở, giúp đón ánh sáng tự nhiên, điều hòa gió trời và trong quá khứ còn là nơi dự trữ nước mưa. Đây còn là một khu vườn được chăm chút với cây kiểng, trở thành một khoảng lặng xanh mát bên trong. Không gian ấy vừa là chỗ vui chơi giải trí an toàn, vừa giúp tách biệt thế giới tĩnh lặng bên trong với sự ồn ào phố thị bên ngoài, phản ánh rõ nét lối kiến trúc truyền thống gần gũi với thiên nhiên của những ngôi nhà, đình chùa Nam Bộ xưa.
Không gian giếng trời phía sau chùa.
Trong dòng chảy phát triển của kiến trúc truyền trọng Nam Bộ nói chung và kiến trúc Phật giáo nói riêng, mỗi giai đoạn lịch sử đều phản ánh sinh động tâm tư, tình cảm và hoài bão của thế hệ tiền nhân. Trong trào lưu cách tân kiến trúc từ đầu thế kỷ thứ XX, phong trào phát triển các công trình thực dụng phổ biến, những ngôi chùa cũng ít nhiều chịu ảnh hưởng bởi thời cuộc. Thế nhưng, khi nhìn lại các công trình Phật giáo được xây dựng trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX, chúng ta vẫn thấy ở đó phảng phất một tinh thần “ôn cố tri tân” – học hỏi cái mới mà vẫn gìn giữ giá trị cũ. Chùa Tam Bảo ở Rạch Giá chính là một minh chứng tiêu biểu cho tinh thần ấy. Ngôi chùa là sự kết hợp hài hòa giữa những giá trị cổ truyền trong di sản kiến trúc Phật giáo với vật liệu và phương thức thi công đương đại. Sự giao thoa này đã tạo nên một công trình vừa mang hồn cốt dân tộc, vừa thích ứng một cách nhuần nhuyễn với bối cảnh giao thời đầy biến chuyển của lịch sử.
Chi tiết trang trí trên mái, nóc chùa được sử dụng mẫu hình truyền thống như tứ linh.
Các tượng thờ bên trong chùa.
Kiến trúc truyền thống là một tấm gương phản chiếu sinh động đời sống và tâm hồn của người dân quá khứ. Chùa – công trình mang đậm hơi thở tâm linh – gắn liền mật thiết với cuộc sống làng quê và bản sắc người Việt. Chuỗi bài “Nét đẹp chùa cổ Nam Bộ” giúp bạn đọc khám phá những giá trị kiến trúc, mỹ thuật, từ đó phác họa phong cách sống của người Nam Bộ xưa dưới lăng kính tâm thức Phật giáo.
Bài & Ảnh: Tử Yếng Lương Hoài Trọng Tính – Nhà nghiên cứu đam mê tìm hiểu về văn hóa lịch sử Việt Nam dưới triều Nguyễn và vùng Nam Bộ.
Xem thêm:
Nét đẹp chùa cổ Nam bộ: Chùa Hội Khánh
Nét đẹp chùa cổ Nam bộ: Chùa Phước Lâm
Ký ức nhà cổ Nam Bộ: Kiến trúc nhà vườn truyền thống nơi nhà cổ họ Trần
