Cuối thế kỷ 19, khi cao nguyên Lâm Viên còn chìm trong vẻ hoang sơ nguyên thủy với những cánh rừng thông bạt ngàn, thung lũng mênh mông và các bản làng K’Ho rải rác, những người Pháp đầu tiên đã can đảm đặt chân lên vùng đất này. Họ đã mở ra trang đầu tiên trong cuốn sử thi về Đà Lạt, để kiến tạo một đô thị nghỉ dưỡng mang đậm phong vị châu Âu giữa trái tim nhiệt đới Đông Dương.
Giai đoạn khởi thuỷ
1. Alexandre Yersin (1863–1943) – Người mở cánh cửa cao nguyên mộng mơ
Alexandre Yersin là một bác sĩ, nhà vi khuẩn học và nhà thám hiểm người Pháp gốc Thụy Sĩ, người đã vô tình thay đổi vận mệnh của một vùng đất hoang sơ. Tháng 6/1893, được sự uỷ thác của Toàn quyền Đông Dương Jean-Marie de Lanessan, ông tổ chức đoàn thám hiểm theo đường bộ từ Biên Hoà ra Đồng Nai, lên Di Linh, cuối cùng khám phá Cao nguyên Lâm Viên.
Chân dung bác sĩ Alexandre Émile John Yersin. Ảnh: Tư liệu
Trong nhật ký đề ngày 21/6 năm 1893, Alexandre Yersin ghi nhận có vài làng của người sắc tộc D’Lat nằm rải rác trong vùng: “Từ trong rừng thông bước ra tôi sững sờ khi đối diện một bình nguyên hoang vu giống như mặt biển tràn đầy những làn sóng màu xanh lá cây. Sự hùng vĩ của rặng Langbiang hoà lẫn vào đường chân trời tây bắc tạo nên bối cảnh tráng lệ, gia tăng vẻ đẹp của vùng đất này.” Đến năm 1899, tại vùng đất được Alexandre khám phá, Toàn quyền Paul Doumer cho thiết lập một khu nghỉ dưỡng cho người Âu châu, sau đó thành Đà Lạt.
Trang nhật ký của A. Yersin ngày 21.6.1893. Ảnh: Tư liệu
Tuy nhiên, di sản của Alexandre Yersin vượt xa việc khai sinh thành phố Đà Lạt. Ông đã để lại những dấu ấn không thể phai mờ trong đời sống khoa học và giáo dục Việt Nam. Với tư cách người sáng lập và hiệu trưởng đầu tiên của Trường Y khoa Hà Nội – tiền thân của Đại học Y Hà Nội ngày nay – ông đã đào tạo thế hệ bác sĩ bản xứ đầu tiên, đặt nền móng vững chắc cho ngành y học Việt Nam. Năm 1895, ông thành lập Viện Pasteur Nha Trang, khởi đầu cho mạng lưới các viện Pasteur khắp Đông Dương. Từ tầm nhìn xa trông ấy, Viện Pasteur Đà Lạt ra đời năm 1936, trở thành trung tâm nghiên cứu và sản xuất vắc-xin.
Alexandre Yersin đã dành phần lớn đời mình tại Việt Nam, sống hòa nhập cùng người dân bản địa, một cách giản dị như một lão nông và được người Quy Hòa, Quy Nhơn thân thương gọi là “ông Năm”. Tình yêu của ông dành cho mảnh đất và con người Việt Nam được ghi giữ lại qua nhiều công trình và địa danh mang tên ông ngày nay như tượng Yersin tại Quy Hòa, Trường Lycée Yersin (nay là Trường Cao đẳng Sư phạm Đà Lạt), cùng các con đường Yersin ở Đà Lạt, Nha Trang và Sài Gòn.
2. Paul Doumer (1857–1932) – Nhà lãnh đạo với viễn kiến về Đà Lạt
Paul Doumer là Toàn quyền Đông Dương từ năm 1897–1902, được biết đến như một nhà lãnh đạo quyết đoán và có tầm nhìn chiến lược về hạ tầng. Năm 1899, dựa trên báo cáo của bác sĩ Alexandre Yersin về tiềm năng của cao nguyên Langbiang, Paul Doumer cho lập kế hoạch khảo sát khu vực, ký Nghị định thành lập tỉnh Đồng Nai Thượng và hai trạm hành chính ở Tánh Linh và trên cao nguyên Lang Biang.
Chân dung Toàn quyền Paul Doumer. Ảnh: Tư liệu
Không chỉ dừng lại ở việc khai mở vùng đất này, ông còn khởi xướng nhiều công trình giao thông, hạ tầng quy mô lớn, trong đó có tuyến đường sắt Tháp Chàm (Phan Rang) – Đà Lạt, khởi công năm 1901 nhưng mãi đến 1932 mới hoàn thành. Paul Doumer cũng là người cho xây dựng cầu Long Biên tại Hà Nội – cây cầu thép đầu tiên bắc qua sông Hồng. Những công trình này đã góp phần hình thành diện mạo đô thị ở nhiều vùng đất thuộc Đông Dương, trong đó có Đà Lạt.
Trong cuốn Xứ Đông Dương (L’Indo-Chine francaise), Paul Doumer có viết những trang hồi ức khá đặc biệt về cao nguyên Lâm Viên thuở ban sơ và ý định xây dựng Đà Lạt là một thành phố, trạm nghỉ dưỡng, đánh dấu cho sự phát triển của Đông Dương:
1899: Chuyến viễn hành cao nguyên Lâm Viên:
“Một ngày, tôi định đi thăm một cao nguyên trong dãy Trường Sơn thuộc tỉnh Nha Trang, đó là cao nguyên Lâm Viên, nơi tôi định xây dựng một trạm y tế, ở độ cao 1500m.”
[…]
Với diện tích gần 300km2, cao nguyên được thiên nhiên ưu đãi với nguồn nước dồi dào từ một nhánh của sông Đồng Nai cùng vô số suối nhỏ. Ngay từ tháng 10 năm 1897, một trạm thử nghiệm đã được thiết lập tại đó cùng một trạm quan sát khí tượng và một vườn rau dưới sự quản lý của một người Pháp được Giám đốc Viện Nha Trang tư vấn. Kết quả cho thấy nhiệt độ ôn hoà của cao nguyên và chất lượng đất màu mỡ tại đây rất thích hợp cho việc canh tác hoa màu.
Tuyến đường bộ Phan Rang – Đà Lạt song hành cùng tuyến đường sắt trên đèo Dran. Ảnh: Tư liệu
Để giải quyết vấn đề giao thông, một tuyến đường mòn đầu tiên được khai phá vào đầu năm 1898, kết nối Lâm Viên với bờ biển tại cảng nhỏ Phan Rang. Song song đó, kế hoạch tham vọng xây dựng tuyến đường sắt lên cao nguyên cũng được nghiên cứu kỹ lưỡng, và một tuyến đường đầy hứa hẹn đã được đưa vào hệ thống đường sắt mà đạo luật ngày 25/12/1898 chính thức phê chuẩn. Đây chính là nền móng vững chắc cho sự phát triển rực rỡ của Đà Lạt trong những thập kỷ sau.
3. Paul Champoudry (1847–sau 1900) và những giấc mơ đô thị hóa
Năm 1900, khi Đà Lạt vẫn còn là một ý tưởng mơ hồ trên cao nguyên, Paul Champoudry được bổ nhiệm làm Thị trưởng đầu tiên của thành phố này. Với những kinh nghiệm trong lĩnh vực quy hoạch đô thị sau nhiều năm làm việc tại Toà Thị chính Paris. Năm 1905, ông đã khởi xướng đồ án đầu tiên về đô thị hoá Đà Lạt, được xây dựng trên nguyên lý phân vùng chức năng tiên tiến, bắt đầu với sự tách biệt rõ rệt giữa khu vực quân sự và dân sự.
Chân dung Toàn quyền Paul Champoudry. Ảnh: Tư liệu
Theo thiết kế tỉ mỉ của Paul Champoudry, phần phía Bắc của cao nguyên, kéo dài đến chân núi Langbiang được dành riêng cho mục đích quân sự với các doanh trại, tòa nhà hành chính quân đội, trường bắn tập luyện và chuồng ngựa. Phần còn lại rộng lớn và thoáng đãng, được quy hoạch dành cho đời sống dân sự với tổ chức không gian hợp lý và khoa học.
Bản đồ quy hoạch Champoudry được Toàn quyền Đông Dương Beau phê duyệt ngày 27/02/1906. Ảnh: Tư liệu
Trung tâm thành phố và khu vực phía Tây được thiết kế như trái tim của Đà Lạt, tập trung các cơ quan hành chính then chốt như Phủ Toàn quyền Đông Dương và Tòa Thị chính. Ngay tại trung tâm, một khu thương mại sầm uất được bố trí xoay quanh chợ lớn, tạo thành mạng lưới sống động với các khách sạn, nhà hàng và sòng bạc – những tiện nghi không thể thiếu cho một thành phố nghỉ dưỡng đẳng cấp. Phía Đông thành phố được dành cho nhà ga xe lửa – cửa ngõ quan trọng kết nối Đà Lạt với thế giới bên ngoài – cùng với hệ thống trường học kéo dài dọc theo các khu dân cư. Dù bị hạn chế về kinh phí, bản kế hoạch tham vọng này chỉ được thực hiện một phần, nhưng nó đã đặt nền móng vững chắc và tạo ra khuôn khổ định hướng cho sự phát triển rực rỡ của Đà Lạt trong những thập kỷ tiếp theo.
Giai đoạn thiết kế
4. Ernest Hébrard (1875–1933) – Bậc thầy kiến tạo “thành phố vườn”
Ernest Hébrard là một trong những nhân vật quan trọng nhất trong lịch sử kiến trúc Đông Dương, với nhiều vai trò: kiến trúc sư, nhà khảo cổ học, nhà quy hoạch, và Giám đốc sở Quy hoạch kiến trúc Đông Dương thuộc Pháp. Ông được công nhận là cha đẻ của phong cách kiến trúc Đông Dương (Indochine). Danh tiếng của Hébrard được khẳng định qua công trình trùng tu thành phố Salonique tại Hy Lạp năm 1918. Khi được giao nhiệm vụ quy hoạch các thành phố quan trọng của Đông Dương, ông đã bắt đầu lập đồ án cho Đà Lạt cùng thời điểm với các đô thị khác như Hà Nội, Sài Gòn, Chợ Lớn, Hải Phòng và Phnom Penh.
Kiến trúc sư Ernest Hébrard. Ảnh: Tư liệu
Đến năm 1923, sau quá trình nghiên cứu và thiết kế tỉ mỉ, Ernest Hébrard đã hoàn tất kiệt tác quy hoạch Đà Lạt. Bản đồ án được Toàn quyền phê duyệt và chính thức ban hành áp dụng vào tháng 8/1923, đánh dấu một cột mốc lịch sử quan trọng. Theo đó, Đà Lạt sẽ trở thành một “Station d’Altitude” (thành phố nghỉ mát trên cao) kiểu mẫu – một khái niệm tiên phong mang tính cách mạng trong quy hoạch đô thị thời bấy giờ.
Đồ án quy hoạch phát triển Đà Lạt năm 1923 của KTS Ernest Hébrard. Ảnh: Tư liệu
Thành phố được thiết kế theo tầm nhìn của Ernest, áp dụng các nguyên tắc về Quy hoạch thành phố vườn. Lần đầu tiên, các vấn đề phức tạp của đô thị Đà Lạt được nghiên cứu một cách tổng hợp và nhiều giải pháp có ý nghĩa trong định hướng phát triển thành phố đã được đề xuất. Đồ án của Ernest Hébrard đã ghi dấu cho Đà Lạt xứng danh là một trong những “thành phố vườn” đầu tiên trên thế giới.
Giai đoạn xây dựng biểu tượng đô thị
5. Jean Decoux (1884–1963) – Người hoàn thiện giấc mơ “thành phố vườn”
Trở thành Toàn quyền Đông Dương giai đoạn 1940–1945, Jean Decoux đã thường xuyên đến nghỉ hè ở dinh thự riêng tại Đà Lạt. Những chuyến lưu trú và làm việc của ông càng lúc càng kéo dài hơn khi tình hình chiến tranh với quân Nhật ngày càng căng thẳng ở Đông Dương. Di sản đáng tự hào nhất của ông tại Đà Lạt là nhà thờ Domaine De Marie trên ngọn đồi Mai Anh Đào, do phu nhân của ông có công lớn trong việc vận động tài chính. Ngoài ra, ông còn là một người có tầm nhìn tiếp thị khi đẩy mạnh quảng bá Đà Lạt như một “Cité Jardin – Thành phố vườn” và củng cố vị thế Đà Lạt như thủ đô mùa hè (capitale d’été) của Liên bang Đông Dương.
Chân dung Toàn quyền Jean Decoux. Ảnh: Tư liệu
Poster quảng bá Đà Lạt với danh xưng “Cité Jardin – Thành phố vườn”. Ảnh: Tư liệu
Poster quảng bá Đà Lạt với danh xưng “Cité Jardin – Thành phố vườn”. Ảnh: Tư liệu
Trong 40 năm đầu thế kỷ 20, dù Đông Dương đã 34 lần thay đổi toàn quyền với những chính kiến khác nhau, nhưng việc quy hoạch xây dựng Đà Lạt vẫn luôn được duy trì và phát triển. Tháng 12/1947, để đảm bảo tính liên tục trong phát triển, một ủy ban quy hoạch mới phụ trách kế hoạch đô thị hóa Đà Lạt được thành lập để tái thích nghi các biện pháp đã thực hiện trước đó dưới thời Jean Decoux. Do ít dự án mới được xây dựng, cảnh quan và những vị trí có tầm nhìn toàn cảnh được bảo tồn cho đến nhiều thập kỉ sau đó.
Bản quy hoạch mới năm 1947 dưới thời Jean Decoux. Ảnh: Tư liệu
6. Pineau Louis Georges (1898-1987) – Nhà tiên phong của quy hoạch sinh thái
Năm 1933, kiến trúc sư Pineau Louis Georges đã mang đến một góc nhìn hoàn toàn mới cho việc quy hoạch Đà Lạt thông qua nghiên cứu đột phá có tên Chỉnh trang thành phố Đà Lạt. Khác với các tiền bối tập trung chủ yếu vào quy hoạch đô thị truyền thống, Pineau đã tiên phong trong việc kết hợp hài hòa giữa phát triển thành phố và bảo vệ môi trường tự nhiên – một triết lý vượt trước thời đại hàng chục năm.
Kiến trúc sư Pineau Louis Georges từng được đào tạo khoa học chính trị ở École Libre des Sciences Politiques (nay là Đại học Science Po ở Paris). Ảnh: Tư liệu
Đồ án quy hoạch của Pineau sau này đã được chắt lọc một số ý tưởng, đặc biệt là tư tưởng tiên phong như “bảo vệ tầm nhìn toàn cảnh” và “vùng bất kiến tạo” vẫn còn ảnh hưởng đến quy hoạch cảnh quan đô thị Đà Lạt tới nay. Các đồ án tiếp theo của Mondet (1940) và Lagisquet (1943) đều tuân thủ theo triết lý quy hoạch của Pineau dựa trên cơ sở khoa học về môi trường sinh thái cho đến nguyên tắc thẩm mỹ, tạo dựng cảnh quan đô thị.
Hồ Lớn (sau này là Hồ Xuân Hương) và Đồi Cù hơn 100 năm trước. Phía xa là núi Langbiang, là một trong những “vùng bất kiến tạo” theo triết lý quy hoạch của Pineau. Ảnh: Tư liệu
Hồ nước và rừng thông Đà Lạt trong những thập niên đầu thế kỷ 20 và những dấu vết đô thị đầu tiên thấp thoáng giữa cao nguyên. Ảnh: Tư liệu
Dấu ấn của sáu nhân vật lịch sử người Pháp này đã in đậm vào quá trình hình thành và phát triển Đà Lạt. Từ khám phá đầu tiên của Alexandre Yersin, tầm nhìn chính trị của Paul Doumer, đến những đồ án quy hoạch của Paul Champoudry, Ernest Hébrard, Jean Decoux và Pineau Louis Georges, tất cả đã góp phần tạo nên một thành phố mang tinh thần châu Âu nhưng hoà mình một cách tự nhiên vào cảnh quan cao nguyên Việt Nam. Từ đó, Đà Lạt không còn đơn thuần là một địa danh nghỉ dưỡng mà còn là minh chứng cho cách quy hoạch bài bản trong giai đoạn đầu của lịch sử hiện đại Việt Nam.
“The First Bricks” là hành trình khám phá những nhân vật tiên phong đã đặt nền móng cho các trào lưu đổi mới trong thiết kế và nghệ thuật (trong bài viết này là sự ra đời của một thành phố). Qua series này, ELLE Decoration sẽ đưa bạn đến với những câu chuyện đầy cảm hứng về những cá nhân đã dám mơ và dám làm khác, đặt những “viên gạch đầu tiên” cho sự phát triển của ngành.
Thực hiện: Hà Giang
Xem thêm
Lưu trú ở Đà Lạt: Kiến trúc giữa thiên nhiên thơ mộng
