Văn Miếu là công trình kiến trúc dành để thờ phụng Chí Thánh Tiên Sư (Khổng Tử) và các tiền bối Nho học, được kiến thiết theo lễ chế của triều đình, do quan địa phương coi sóc và cúng tế. Với vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của giới sĩ phu và nhân dân, Văn Miếu không chỉ là nơi thờ cúng mà còn mang ý nghĩa sâu sắc trong việc tôn vinh tri thức và khuyến khích tinh thần hiếu học.
Tại vùng đất Nam Bộ, ba Văn Miếu – hay còn được gọi là Văn Thánh Miếu – từng tồn tại như những minh chứng cho truyền thống văn hóa Nho giáo:
- Văn Miếu Trấn Biên (Biên Hòa): Được xây dựng vào năm 1715 dưới thời chúa Nguyễn.
- Văn Miếu Gia Định: Được kiến thiết năm 1824 dưới triều Minh Mạng.
- Văn Miếu Vĩnh Long: Được thành lập năm 1862 dưới triều Tự Đức.
Tuy nhiên, trong dòng chảy của thời gian, chỉ còn Văn Miếu Vĩnh Long vẫn được bảo tồn và lưu giữ đến ngày hôm nay, như một di sản quý báu của nền văn hóa truyền thống Việt Nam.
Cổng chính dẫn vào Văn Miếu.
Văn Miếu Vĩnh Long được xây dựng trong thời kỳ chiến loạn, dù trước đời Gia Long, triều đình đã có ý định dựng, cấp phu trông coi hương hỏa tại trấn Vĩnh Thanh. Song ý định này bị đình lại. Phải đến triều Tự Đức, ước mơ này mới được hiện thực hóa với quy mô kiến trúc như chúng ta thấy ngày nay. Việc kiến thiết ngôi miếu thiêng liêng này được thực hiện dưới sự chỉ đạo của hai nhân vật danh tiếng: Đại học sĩ Phan Thanh Giản và Đốc học Nguyễn Thông. Công trình được hoàn thành vào năm 1866, sau đó trải qua nhiều đợt trùng tu, tôn tạo quan trọng vào các năm 1872, 1903, 1914, 1933, 1963 và 1994, cho thấy sự trân trọng và gìn giữ di sản của các thế hệ.
Công trình được xây dựng tại địa phận thôn Long Hồ, huyện Vĩnh Bình, phía Đông Nam tỉnh thành Vĩnh Long (nay thuộc Phường 4, TP Vĩnh Long, tỉnh Vĩnh Long). Vị trí đắc địa với mặt tiền hướng ra phía bờ sông, được bao quanh bởi cảnh quan xanh mướt, tạo nên không gian thoáng đãng và thanh tịnh. Từ ngoài bước vào bên trong, du khách sẽ gặp Miếu Môn – được xây dựng theo lối kiến trúc Tam quan tinh tế vào năm 1928. Công trình này được thiết kế với hệ thống cột gỗ và mái lợp ngói âm dương, thể hiện sự hài hòa giữa vẻ đẹp truyền thống và tính ứng dụng trong kiến trúc Việt Nam. Đến năm 1936, công trình được tôn tạo hai trụ gạch với đôi liễn:
Liễu phố tân sào nha tháo nguyệt
Hạnh đàn cửu chỉ mã tê phong
Đến năm 1964, đôi liễn trên được thay đổi thành:
Khổng môn truyền đạo thiên ban thượng
Thánh Miếu sùng văn vạn đại tôn
Sân trước công trình rộng rãi, có dựng các bia đá ghi lại những sự kiện liên quan tới việc xây dựng miếu. Phía bên phải từ ngoài nhìn vào là Văn Xương Các và một ngôi nhà vuông. Ở bên trong, miếu thờ được xây dựng theo kiến trúc dạng Tứ trụ Cổ lầu (hai tầng mái) với chi tiết bằng gỗ căm xe, lót gạch tàu, lợp ngói ống, hai bên có hai nhà Tả Vu, Hữu Vu, tạo thành một tổng thể kiến trúc cân đối và trang nghiêm. Tại Chánh điện, bàn thờ đức Khổng Tử được đặt ở vị trí trung tâm, cùng với bài vị của Tứ phối danh tiếng: Tăng Tử, Tử Tư, Mạnh Tử và Nhan Tử. Hai bên Chánh điện đặt bài vị Thập triết, còn bên ngoài tại Tả Vu và Hữu Vu là nơi thờ phụng bài vị của 72 đệ tử xuất sắc nhất (thất thập nhị hiền).
Bia đá
Bia đá
Khánh thờ Thất thập nhị hiền (một bên nhà Tả Vu)
Kiến trúc Hữu Vu
Kiến trúc chánh điện mang hình thái kiến trúc truyền thống của các công trình thờ cúng tại Nam Bộ, với hệ kết cấu tứ trụ, chia thành hai tầng tám mái. Bước vào bên trong, có thể nhìn thấy bức hoành phi “Đạo viết trung thiên” mang ý tứ ca ngợi đạo viết giữa trời. Không gian thiêng liêng bên trong được trang hoàng bởi các án thờ và khánh thờ được sơn son thếp vàng theo phong cách đặc trưng của Nam Bộ, tạo nên vẻ đẹp vừa trang nghiêm vừa rực rỡ, phản ánh tinh thần tôn kính đối với Thánh nhân và các bậc tiền hiền.
Kiến trúc Chánh điện Văn Thánh.
Văn Xương Các ban đầu được xây dựng làm Thơ Lầu (lầu lưu trữ sách vở). Năm 1914, công trình được trùng tu kiên cố cột cây nền đá như hiện nay. Tại đây có hai bức hoành phi, bên trên là Văn Xương Các, bên dưới là Tụy Văn Lâu. Tầng trên vẫn giữ nguyên chức năng lưu trữ sách vở cùng bàn thờ ngài Văn Xương Đế Quân, trong khi tầng dưới đặt khánh thờ hai nhân vật danh tiếng: ông Võ Trường Toản và Phan Thanh Giản.
Kiến trúc Văn Xương Các.
Hằng năm, nơi đây trở thành tâm điểm của các nghi lễ truyền thống quan trọng. Lễ tế Xuân Đinh diễn ra vào tháng 2 âm lịch và Thu Đinh vào tháng 8 âm lịch được coi là các lễ chánh tế đức Khổng Tử cùng các vị Thánh hiền được phối thờ. Bên cạnh đó, khu vực Văn Xương Các còn tổ chức lễ tế ngài Phan Thanh Giản vào ngày mùng 4, 5 tháng 7 âm lịch, cùng lễ tế các quan đại thần và chiến sĩ trận vong vào ngày 12, 13 tháng 10 âm lịch.
Với vẻ đẹp thanh tao, nho nhã, Văn Miếu Vĩnh Long không chỉ thể hiện các giá trị đời sống tinh thần sâu sắc mà còn mang trong mình những giá trị kiến trúc và văn hóa thờ phượng đặc trưng của Vĩnh Long nói riêng và vùng đất Nam Bộ nói chung – như một di sản văn hóa quý báu cần được trân trọng và bảo tồn.
Văn Thánh Miếu Vĩnh Long được Bộ Văn hóa Thông tin ra Quyết định số 0557/QĐ ngày 25 tháng 3 năm 1991 công nhận là di tích văn hóa cấp quốc gia.
Bài & Ảnh: Tử Yếng Lương Hoài Trọng Tính – Nhà nghiên cứu đam mê tìm hiểu về văn hóa lịch sử Việt Nam dưới triều Nguyễn và vùng Nam Bộ.
Xem thêm
Mỹ thuật chạm khắc gỗ tại nhà cổ Trần Công Vàng
Cụm di tích Yên Tử: Theo dấu chân Phật Hoàng lên đỉnh non thiêng
