Sự giao thoa đầy sáng tạo giữa Khoa học Thần kinh, Kiến trúc và Cảnh quan đang thực sự cách mạng hóa cách chúng ta thiết kế không gian sống chung. Trong đó, Kiến trúc Thần kinh (Neuroarchitecture) là một chuyên ngành liên ngành ứng dụng những hiểu biết sâu sắc về não bộ vào việc kiến tạo môi trường xây dựng, nhằm tối ưu hóa trải nghiệm cảm xúc, điều chỉnh hành vi và nâng cao sức khỏe toàn diện cho con người. Trong khuôn khổ ấy, những khu vườn giác quan được định hình như những “ốc đảo” trị liệu, nơi các nguyên tắc thiết kế được vận dụng để kích hoạt mạnh mẽ mối liên kết bẩm sinh giữa con người với tự nhiên, mang lại hiệu quả thư giãn và phục hồi tinh thần sâu sắc.
Kiến trúc Thần kinh ra đời để giải mã mối quan hệ nội tại giữa môi trường và nhận thức con người. Ngành khoa học liên ngành này định nghĩa lại kiến trúc, chuyển dịch từ khái niệm về một cấu trúc tĩnh sang một thực thể chủ động có khả năng định hình trải nghiệm cảm xúc và tinh thần. Nhờ những tiến bộ của khoa học thần kinh, chúng ta giờ đây có thể hiểu được cơ chế phản ứng của não bộ trước các kích thích giác quan, từ đó hé lộ những nguyên tắc then chốt chi phối trạng thái nhận thức và cảm xúc. Chính sự thấu hiểu này đã nâng tầm thiết kế không gian: từ chỗ chỉ tập trung vào thẩm mỹ, nó đã trở thành một công cụ thiết yếu, gắn liền mật thiết với việc nuôi dưỡng sức khỏe tinh thần và nâng cao chất lượng cuộc sống.
Khu vườn giác quan nằm giữa trung tâm khuôn viên viện dưỡng lão tại Selfoss, Đan Mạch do Loop Architects thiết kế, có chức năng tạo ra một môi trường “ấm áp và kích thích” cho những bệnh nhân mắc chứng mất trí nhớ. Ảnh: Loop Architects
Trong bối cảnh quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh chóng đang dần làm đứt gãy mối liên kết giữa con người với thiên nhiên, các khu vườn giác quan xuất hiện như một giải pháp hàn gắn hiệu quả. Những không gian này được thiết kế tinh tế nhằm kích thích đa giác quan, từ đó tiến hóa thành những “khu bảo tồn” cho sức khỏe tinh thần. Từ sắc hoa rực rỡ, âm thanh êm đềm của tiếng nước chảy, mùi hương của đất ẩm, cho đến cảm giác khi tay chạm vào bề mặt lá cây – mỗi yếu tố đều có khả năng kích hoạt những vùng riêng biệt trong não bộ. Sự kích hoạt đa chiều này không chỉ khơi gợi những phản ứng cảm xúc tích cực mà còn góp phần hỗ trợ giảm thiểu các chứng bệnh liên quan đến căng thẳng thần kinh.
Ảnh: Mikyoung Kim
Chứng mất trí nhớ: Dấu vết của ký ức
Trong bối cảnh dân số già hóa ngày càng gia tăng, việc phát triển các chiến lược nhằm thúc đẩy hạnh phúc cho người mắc chứng sa sút trí tuệ trở nên vô cùng cấp thiết. Đối với nhóm đối tượng này, các khu vườn giác quan đóng vai trò như một cầu nối đặc biệt, giúp khơi gợi và lưu giữ những kỷ niệm ấm áp. Chẳng hạn, một mùi hương cây cỏ quen thuộc có thể đánh thức những ký ức tưởng chừng đã ngủ quên, tựa như một cánh cổng kỳ diệu dẫn về một quá khứ chứa chan cảm xúc. Hơn thế, những lối đi trong vườn được thiết kế bài bản còn có khả năng gợi lên cảm giác thân thuộc, mang lại sự bình yên, giảm thiểu đáng kể sự bồn chồn và kích động – những triệu chứng thường gặp ở bệnh nhân sa sút trí tuệ.
Ảnh: Allen Morgan Health And Rehabilitation Center
Rối loạn phổ tự kỷ: Kích thích có kiểm soát
Đối với những người mắc chứng rối loạn phổ tự kỷ, vốn thường gặp thách thức trong việc xử lý và điều tiết cảm xúc, các khu vườn giác quan được thiết kế bài bản trở thành một công cụ hỗ trợ đắc lực. Những không gian này cung cấp các kích thích giác quan có chủ đích và được kiểm soát chặt chẽ, nhờ đó tạo ra một môi trường giúp giảm thiểu tình trạng quá tải cảm giác – một vấn đề phổ biến ở nhóm đối tượng này. Bằng cách hạn chế các tác nhân gây căng thẳng, khu vườn trở thành một “vùng an toàn” yên tĩnh, cho phép cá nhân được thư giãn và phục hồi. Hơn thế nữa, chúng còn là một bối cảnh lý tưởng cho các buổi trị liệu, cung cấp một không gian thoáng đãng và ít áp lực để họ có thể thực hành và phát triển các kỹ năng tương tác xã hội một cách tự tin.
Góc nhỏ trưng bày sự hình thành của một hạt thông tại công viên thành phố Curitiba – một điểm nhấn đặc biệt ý nghĩa trong không gian và tâm thức của du khách. Ảnh: Curitiba City Hall
ADHD: Tự nhiên là trọng tâm
Những người mắc chứng Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) thường gặp khó khăn trong việc duy trì sự tập trung và kiểm soát sự bốc đồng của mình. Xuất phát từ góc nhìn của Kiến trúc Thần kinh – vốn thừa nhận vai trò nền tảng của môi trường trong việc định hình sức khỏe tinh thần – các thiết kế cảnh quan giác quan được tạo ra để trở thành một công cụ hỗ trợ hiệu quả. Những không gian này cung cấp các trải nghiệm đa giác quan có kiểm soát, giúp điều hướng sự chú ý một cách tự nhiên và làm dịu tâm trí hiếu động. Đặc biệt, việc đắm mình trong môi trường thiên nhiên sẽ kích thích não bộ một cách tinh tế, từ đó thúc đẩy khả năng tập trung và đồng thời loại bỏ những kích thích quá mức từ công nghệ – vốn là yếu tố thường làm trầm trọng hóa các triệu chứng của ADHD.
Các loài thực vật bản địa được lựa chọn cẩn thận tạo ra môi trường sống tự nhiên và thân thiện cho động vật hoang dã địa phương, bao gồm một số loại chim và bướm. Khu vườn cũng cải thiện chất lượng không khí và bổ sung thêm không gian xanh cố định cho khu vực. Ảnh: Hao Chen
Tạo dựng một không gian trị liệu
Việc thiết kế một khu vườn giác quan nhằm đáp ứng nhu cầu đa dạng của cộng đồng đòi hỏi một cách tiếp cận đa chiều, lấy con người làm trung tâm. Dưới đây là năm nguyên tắc nền tảng để kiến tạo một không gian trị liệu hiệu quả và hòa nhập:
Hòa nhập giác quan: Không gian cần được thiết kế để kích hoạt và cân bằng mọi giác quan một cách có chủ đích. Việc lựa chọn màu sắc (thị giác), âm thanh của nước chảy hoặc lá xào xạc (thính giác), mùi hương của thảo mộc và hoa cỏ (khứu giác), kết cấu bề mặt của đá, gỗ và lá cây (xúc giác) phải tạo nên một trải nghiệm tổng thể, trọn vẹn và sâu sắc, giúp nuôi dưỡng tâm trí.
Kết nối theo ngữ cảnh: Thiết kế phải có sự giao hòa với cảnh quan tự nhiên và văn hóa xung quanh. Việc tích hợp các yếu tố địa phương (thực vật bản địa, vật liệu tự nhiên, tầm nhìn cảnh quan) là vô cùng quan trọng để tạo ra một tổng thể hài hòa, mang lại cảm giác thân thuộc và chân thực, từ đó nâng cao hiệu quả trị liệu.
Khả năng tiếp cận: Khu vườn phải được tiếp cận và tận hưởng bởi tất cả mọi người. Thiết kế cần tuân thủ các tiêu chuẩn phổ quát, bao gồm lối đi trải nhựa phẳng cho xe lăn, bề mặt cảm ứng dễ di chuyển, và các luống vườn nâng cao để những người suy giảm khả năng vận động cũng có thể dễ dàng tương tác và hưởng thụ trọn vẹn những lợi ích trị liệu.
Kích thích từng phần: Việc tạo ra các không gian chuyển tiếp rõ ràng, từ những khu vực yên tĩnh, kích thích nhẹ nhàng (ví dụ: góc ngồi thư giãn) đến các khu vực kích thích mạnh mẽ hơn (ví dụ: đài phun nước, vườn hoa), cho phép người dùng tự do lựa chọn và điều tiết trải nghiệm giác quan phù hợp với nhu cầu cá nhân của từng người vào các thời điểm.
Khu vực suy nghĩ: Bên cạnh các khu vực kích thích, việc bố trí những điểm nghỉ ngơi yên tĩnh, được che chắn là thiết yếu. Những không gian tĩnh tại này với các ghế ngồi thoải mái và tầm nhìn đẹp, tạo không gian cho sự phản ánh nội tâm, giúp con người kết nối với bản thân, củng cố sự bình yên trong tâm trí và phục hồi năng lượng.
Ảnh: Delta Sensory Garden
Thực hiện: Vân Thảo | Theo: Archdaily
Xem thêm
Khu rừng lơ lửng trên mái đền Dazaifu Tenmangu
