Nằm trong quần thể danh thắng Tràng An giữa vùng đất cố đô Hoa Lư, Tam Cốc – Bích Động từ lâu đã trở thành điểm đến thu hút đông đảo du khách bởi vẻ đẹp sơn thủy hữu tình và chiều sâu văn hóa tâm linh. Không chỉ nổi tiếng với những hang động kỳ vĩ và dòng sông uốn lượn dưới chân núi đá vôi, nơi đây còn là nơi hội tụ của kiến trúc chùa chiền cổ kính cùng những giá trị văn hóa đặc trưng của miền Bắc Việt Nam.
Tam Cốc mùa lúa chín. Ảnh: Sưu tầm
Tam Cốc – Nghệ thuật tạo tác sống động của thiên nhiên
Tam Cốc, có nghĩa là “ba hang”, gồm: Hang Cả, Hang Hai và Hang Ba, được hình thành do dòng sông Ngô Đồng len lỏi qua các dãy núi đá vôi trong hàng triệu năm. Dưới tác động của nước, gió và thời gian, khối núi đá vôi khổng lồ dần bị bào mòn, tạo thành những đường hầm tự nhiên thông suốt – cốt lõi độc đáo của Tam Cốc.
Tam Cốc – ba hang xuyên thủy. Ảnh: harmony-hiro
Người ta thường ví dòng sông Ngô Đồng như mạch sống của Tam Cốc, nhẹ nhàng luồn lách qua các dãy núi, tạo nên khung cảnh nên thơ hiếm có. Núi non trùng điệp soi bóng xuống mặt nước phẳng lặng, từng đợt gió nhẹ mang theo hương lúa, hương cỏ dại tỏa khắp hai bên bờ. Sắc xanh thẳm của núi, sắc vàng của lúa chín và mặt sông ánh bạc tạo nên một bản hòa ca của màu sắc và ánh sáng, khiến bất kỳ ai cũng phải trầm trồ.
Ảnh: Thùy Linh
Khác với những hang động trong lòng núi sâu, ba hang của Tam Cốc – Hang Cả (dài khoảng 127m), Hang Hai (60m) và Hang Ba (50m) – đều nằm ngay trên dòng sông. Khi chèo thuyền vào bên trong, trần hang thấp dần, ánh sáng lấp lánh xuyên qua những kẽ đá, tạo nên không gian mờ ảo, tĩnh lặng nhưng kỳ bí đến mê hoặc. Trần hang có chỗ thấp gần sát đầu người, có chỗ lại uốn cong như vòm cung – một loại “kiến trúc thiên nhiên” tinh xảo đến mức con người khó lòng tạo tác được.
Ảnh: Phạm Ngọc Thạch
Điểm đặc biệt của Tam Cốc nằm ở chỗ thiên nhiên được gìn giữ gần như nguyên vẹn, ít bị can thiệp bởi các công trình nhân tạo. Vì thế, cái đẹp của Tam Cốc không nằm ở sự tráng lệ phô trương, mà ở sự tĩnh tại, hài hòa, nguyên bản và thuần khiết. Đó là cái đẹp của một vùng đất nơi thời gian như ngừng trôi, chưa hề nhuốm màu xô bồ của cuộc sống hiện đại ồn ào.
Chùa Bích Động – Kiến trúc hòa quyện cùng non nước
Từ bến Tam Cốc, đi thêm 2 cây số nữa là đến Bích Động – thắng cảnh được người xưa mệnh danh là “Nam thiên đệ nhị động”, tức hang động đẹp thứ nhì trời Nam (sau động Hương Tích ở Hương Sơn và trước động Địch Lộng ở Kẽm Trống). Bích Động gồm một động khô nằm trên lưng chừng núi, nương theo đó xây nên chùa Bích Động và một hang động nước đâm xuyên qua lòng núi gọi là Xuyên Thủy Động.
Nhờ vào địa thế hiểm trở nhưng đặc biệt, chùa Bích Động trở thành một công trình kiến trúc tâm linh vô cùng độc đáo. Kỳ thực, ban đầu chùa có tên là “Bạch Ngọc Thạch Sơn Đồng” – nguyên nghĩa là ngôi chùa bằng đá đẹp và trong trắng như ngọc ở chốn thâm sơn cùng cốc. Sau đó, đến năm 1774 chúa Trịnh Sâm tới đây thăm thú, cảm thán trước vị trí và cảnh quan bề thế mở ra trước chùa mới đổi tên thành Bích Động.
Chùa Bích Động: Ảnh: Taylor
Chùa gồm ba cấp: Hạ, Trung và Thượng chùa, được xây dựng nương theo địa hình và chiều cao núi đá, không phá vỡ cảnh quan mà hòa mình vào thiên nhiên một cách tài tình. Hạ chùa nằm dưới chân núi, Trung chùa được xây trong hang Bích Động khô và Thượng chùa nằm trên đỉnh núi, nhìn xuống toàn cảnh thung lũng. Cách bố trí này không chỉ thuận theo địa hình mà còn tượng trưng cho hành trình tu tập: đi từ cõi phàm trần đến tầng giác ngộ. Mỗi bước chân lên cao là một bước vào chiều sâu tâm linh, đưa con người gần hơn với sự tĩnh lặng và thư thả.
Chùa Hạ và chùa Trung nhìn từ đường đi vào động Thiên Cung. Ảnh: Thomhamilton
Chùa Trung trên lưng chừng núi. Ảnh: Tango7174
Chùa Trung trong hang Bích Động khô. Ảnh: BH KIM
Chùa Thượng. Ảnh: Liftold
Điểm đặc biệt ở chùa Bích Động là sự gắn kết chặt chẽ với cảnh quan thiên nhiên. Không bê tông hóa, không phá núi làm đường, ngôi chùa hiện diện nhẹ nhàng như sen trắng giữa vách đá cheo leo, bên những tán cây rừng, lối đi nhỏ lát đá cổ men theo triền núi, giữ trọn vẹn vẻ nguyên sơ của khu vực Tam Cốc. Chính sự tự nhiên như có như không ấy khiến chùa mang một vẻ đẹp khiêm nhường mà sâu lắng, gần gũi với triết lý Phật giáo.
Ảnh: Anastasia Walker
Về mặt kiến trúc, chùa mang đậm phong cách Phật giáo Việt Nam thời Lê Trung Hưng (Trịnh – Nguyễn phân tranh): mái chùa lợp ngói mũi hài, theo kiểu chồng diêm hai tầng mái; đầu đao cong vút lên như hình lưỡi đao hoặc cong mềm, uốn lượn, uyển chuyển như đuôi phượng, cánh hạc; cột gỗ lim thẳng đứng, chạm khắc hình rồng, hoa sen, mây cuốn – những họa tiết quen thuộc trong kiến trúc Phật giáo phương Đông . Trong lòng hang Bích Động – nơi đặt Trung chùa, ánh sáng tự nhiên len lỏi qua các khe đá, soi rọi lên những pho tượng cổ bằng đá và gỗ, tạo nên không gian huyền ảo đầy linh khí.
Hoa văn ngói chùa Hạ. Ảnh: Thomhamilton
Hình chiếu chỉ sau chùa Hạ có điêu khắc hình hoa sen, lá. Ảnh: Thomhamilton
Con rồng trước chùa Hạ có hai chiếc răng làm từ ngà nổi bật lên. Ảnh: JR Suarez
Hoa văn Hán tự trước chùa Trung. Ảnh: Thomhamilton
Hoa văn điêu khắc rồng trên mái. Ảnh: Thiep Mai Phuc
Cấu kiện gỗ. Ảnh: Marco van Drunen
Điêu khắc hoa đá trên lan can chùa. Ảnh: Mai Hạnh Trinh
Chùa được xây dựng vào khoảng thế kỷ XVII, đến nay, dù đã trải qua nhiều lần trùng tu nhưng vẫn giữ được hồn cốt kiến trúc nguyên thủy. Tồn tại hàng trăm năm, giữa bao biến động thời gian và lịch sử, chùa Bích Động vẫn trường tồn như một phần linh hồn của vùng đất Tam Cốc. Chính người dân nơi đây – những người gắn bó với dòng sông Ngô Đồng, với từng viên đá, bụi cây quanh chùa, đã và đang âm thầm gìn giữ, bảo tồn ngôi chùa, cũng như bảo vệ đời sống tâm linh cộng đồng.
Vẻ đẹp động Tiên với nhiều nhũ đá tự nhiên. Ảnh: Kien1980v
Lễ hội – Linh hồn văn hóa của Tam Cốc – Bích Động
Bên cạnh cảnh sắc và kiến trúc, Tam Cốc – Bích Động còn nổi bật với những lễ hội truyền thống mang đậm màu sắc tâm linh và kết nối cộng đồng. Tiêu biểu trong số đó là Lễ hội chùa Bích Động diễn ra vào mùa xuân, ngày mùng 6 tháng Giêng âm lịch, ngay sau kỳ nghỉ Tết Nguyên đán, thời điểm đất trời bước vào một chu kỳ mới, cây cối đâm chồi nảy lộc, con người nô nức mong cầu cho một năm bình an, thịnh vượng. Đây cũng là lễ hội mở màn cho chuỗi sinh hoạt tín ngưỡng đầu xuân của người dân vùng cố đô Hoa Lư – Ninh Bình.
Đến Tam Cốc, ta có thể bắt gặp những người chèo đò bằng chân. Ảnh: Lan Hương
Ảnh: Sưu tầm
Được tổ chức nhằm tưởng nhớ công đức hai vị thiền sư Trí Kiên và Trí Thể – những người có công khai sơn, lập chùa Bích Động, lễ hội thường bắt đầu bằng phần lễ rước bài vị của hai vị thiền sư từ Hạ chùa lên Trung chùa và Thượng chùa, trong tiếng chuông ngân vang và khói hương nghi ngút. Các nghi thức cúng Phật, đọc sớ, dâng lễ vật được thực hiện trang nghiêm bởi đích thân các cụ cao niên trong làng chủ trì. Do đó, đây cũng là dịp để người dân và du khách hành hương về Tam Cốc, cầu nguyện cuộc đời an lành, sức khỏe, mùa màng tốt tươi, thể hiện niềm tin vào nhân quả và sự giao hòa giữa con người với thiên nhiên, đất trời.
Sau phần lễ là phần hội – một không gian náo nhiệt và đầy màu sắc được mở ra với các hoạt động dân gian truyền thống như: múa lân, đánh trống hội, kéo co, chọi gà, hát chèo, hát xẩm… Những trò chơi này không chỉ mang tính giải trí mà còn gắn liền với ký ức văn hóa nông thôn Bắc Bộ, thể hiện tinh thần cố kết cộng đồng và niềm vui mừng xuân mới.
Dòng thuyền khai hội nhìn từ trên cao. Ảnh: Minh Đường
Đến Tam Cốc không chỉ để thăm thú thiên nhiên kỳ vĩ mà còn để ngắm nhìn và khám phá không gian kiến trúc chùa chiền hài hòa với cảnh quan. Trong thế giới hiện đại ngày càng xa rời tự nhiên với những công trình bê tông khổng lồ, kiến trúc biết lắng nghe và tôn trọng môi trường, thay vì chinh phục áp đặt như tại Tam Cốc – Bích Động trở nên hiếm hoi. Chúng minh chứng rằng, khi con người biết khiêm nhường trước tự nhiên, họ có thể tạo ra những tác phẩm đẹp về mặt thẩm mỹ, sâu sắc về mặt tinh thần và trải nghiệm.
Thực hiện: Thùy Như
Xem thêm:
Điêu khắc: Dấu ấn bất diệt của văn minh nhân loại
