La Biennale di Venezia, cái tên gợi mở về một thế giới kiến trúc và nghệ thuật hoành tráng – nơi những khối công trình và các tác phẩm nghệ thuật ấn tượng đại diện quốc gia xuất hiện trên trường quốc tế. Tôi đã nghĩ, việc tham gia Biennale sẽ đi kèm với những trải nghiệm hào nhoáng, một bước nhảy vọt trong sự nghiệp hay ít nhất là những lời tán dương vồn vã. Nhưng cuộc trò chuyện với KTS Trung Mai – người Việt Nam thứ hai tham dự Venice Architecture Biennale (sau KTS Võ Trọng Nghĩa vào năm 2018) và là người đầu tiên có tác phẩm được trưng bày tại cả hai không gian chính: Arsenale và Giardini, khiến tôi nhận ra một hiện thực hoàn toàn khác: đằng sau cánh cửa triển lãm quốc tế không phải lúc nào cũng là ánh sáng, mà đôi khi là bóng tối của sự hoài nghi và của một loại cần mẫn hiếm có.
Kiến trúc sư Trung Mai. Ảnh: NVCC
Từ Hà Nội đến Venice: Hành trình của một tư duy không thỏa hiệp
“Nếu để than nghèo kể khổ thì chắc trong khuôn khổ của một bài phỏng vấn là không đủ.” KTS Trung Mai mở đầu cuộc trò chuyện bằng một câu nói nửa đùa nửa thật. La Biennale không chỉ là sự kiện nghệ thuật – kiến trúc lớn nhất thế giới, mà còn là một “cỗ máy” đòi hỏi năng lực tổ chức và tiềm lực tài chính mạnh mẽ. Chưa kể đến những hạn chế trong mạng lưới kết nối, chỉ riêng khả năng tìm kiếm đối tác đồng hành để có thể xây dựng pavilion tại Biennale đã đủ để đánh gục những trái tim không đủ kiên trì.
Không giống với các tác phẩm nghệ thuật, có tính đích danh và có thể thương mại hóa – kiến trúc trưng bày tại Biennale phần lớn là bản dựng, mang tính thử nghiệm không gian, nghiên cứu hoặc đơn giản là một tuyên ngôn không có “đơn hàng” chờ phía sau. Với những đối tác đồng hành, việc góp sức cho một gian trưng bày như thế không cam kết bất kỳ lợi ích nào rõ ràng: không bán được sản phẩm, không có công trình nào được xây và không dễ quy đổi thành tầm ảnh hưởng ngay lập tức. Do đó, việc được xuất hiện và duy trì sự hiện diện của hai công trình tại Biennale đối với KTS Trung Mai là một “sự đánh đổi lớn để đặt tên mình và cộng đồng kiến trúc Việt Nam lên bản đồ thế giới”.
Trong hai tác phẩm được anh mang đến La Biennale di Venezia 2025 có The Grid – một công trình mang tính ngữ cảnh hóa cao. Thử thách lớn nhất của Trung Mai là làm sao để có thể gói gọn 1000m2 những gì được đo ni đóng giày cho nhà máy xe lửa Gia Lâm trong 30m2 tại Arsenale mà không đánh mất tinh thần ban đầu. Do đó, cả về cách xây dựng và lựa chọn vật liệu đã có nhiều sự thay đổi. “Để có thể lắp ráp và tháo rời một cách dễ dàng, thay vì sử dụng những tấm grating như nền tảng trưng bày thì lần này chính những tấm grating lại trở thành nhân vật chính của tác phẩm […] Chúng đóng vai trò như những cấu trúc tưởng niệm, đại diện cho sự biến mất của những nhà máy nói riêng và những công trình thuộc thời kỳ kiến trúc hiện đại nói chung.”
Triển lãm Kiến trúc, nhà máy, vẽ (lại) giấc mơ hiện đại thuộc dự án The Grid của Hanoi Ad hoc tại Nhà máy xe lửa Gia Lâm. Ảnh: Ad hoc Pratice
Dự án The Grid được tái hiện ở Arsenale, Venice Architecture Biennale 2025. Ảnh: Hanoi Ad Hoc
Dự án The Grid được tái hiện ở Arsenale, Venice Architecture Biennale 2025. Ảnh: Hanoi Ad Hoc
Không chỉ thay đổi về kết cấu, quá trình dựng lại The Grid còn là một bài toán vật liệu đầy thách thức. Không thể mang những cấu kiện công nghiệp ở nhà máy Gia Lâm từ Việt Nam sang Venice buộc anh phải xoay xở trong điều kiện sẵn có, đi thu thập phế liệu từ những pavilion xung quanh để tạo nên công trình của mình. Cát, vụn gỗ và thủy tinh tái chế – những gì còn sót lại sau khi người khác hoàn tất dàn dựng lại là chất liệu để Trung Mai bắt đầu. Anh ví von mình như “người thu phế liệu tại Biennale” – một sự so sánh vô cùng dí dỏm, cho thấy cách tiếp cận kiến trúc như một hành vi tái sinh, đối thoại và tiết chế. Sự chọn lựa ấy cũng vô tình cộng hưởng với tuyên ngôn kinh tế tuần hoàn (Circular Economy Manifesto) mà Carlo Ratti – giám tuyển Biennale năm nay khởi xướng.
Công trình khác được KTS Trung Mai mang đến La Biennale di Venezia là House of Forest. Tại Việt Nam, đây là dự án phục hồi và tái thiết hệ sinh thái bản địa cho khu vực bờ vở sông Hồng. Còn tại French Pavilion (Giardini), nó trở thành một tác phẩm sắp đặt trong cấu trúc giàn giáo của Jacob+MacFarlen. Ảnh: Hanoi Ad hoc
Dự án Bờ Vở – House of Forest bên sông Hồng. Ảnh: Hanoi Ad hoc
Thế nhưng, thách thức lớn hơn cả phải đến sau triển lãm: đón nhận cảm giác bị hoài nghi bởi chính cộng đồng thiết kế trong nước. “Ở Việt Nam, mọi người thường nghĩ kiến trúc là phải xây, không những xây mà phải xây lớn, nếu không sẽ khó có thể được coi là kiến trúc sư thực thụ. Còn tôi lại gần như chưa xây công trình nào ở Việt Nam ngoài những sắp đặt. Do đó, bị hoài nghi cũng là điều dễ hiểu”. Câu nói ấy phản ánh một thực tế luôn hiện hữu: các dự án nếu không “xây lớn” thì dễ bị xem là chưa đủ. Dù chưa biết đến bao giờ lối đi khác biệt của mình mới được công nhận nhưng KTS Trung Mai vẫn chọn vượt qua suy nghĩ tiêu cực để tiếp tục làm nghề, không ngừng nghiên cứu và tái sinh những không gian bị lãng quên.
Kiến trúc như hành động xã hội và biểu hiện của ký ức
Trong những chia sẻ với ELLE Decoration Vietnam sau workshop Kiến Trúc Bền Vững Cho Không Gian Cư Ngụ Hiện Đại, KTS Trung Mai định nghĩa kiến trúc bền vững bằng khả năng sống nhiều vòng đời của công trình: Reversible – Adaptable – Reused chứ không phải bằng những thông số kỹ thuật. Đó là loại kiến trúc có thể thích nghi với thời gian, tồn tại qua nhiều xung đột xã hội và được tạo nên từ trí tuệ tập thể hơn là ý chí cá nhân.
“Trên thế giới, kiến trúc Việt Nam, cũng như kiến trúc ở nhiều nước thuộc Nam Bán cầu, thường được gán vào những khuôn mẫu như: đậm chất bản địa, độc lạ, dùng vật liệu tự nhiên và đi cùng với chi phí xây dựng thấp. Bản thân tôi muốn hoàn thiện hơn cái nhìn này bằng cách nói về tính chất chuyển đổi của không gian theo thời gian, tính đa nhiệm và tùy biến.” – KTS Trung Mai chia sẻ. Ảnh: Hanoi Ad hoc
Do đó, bên cạnh The Grid và House of Forest, phần lớn các dự án khác của Trung Mai cũng không nằm ngoài mạch tư duy tái thiết. Anh luôn nhắm vào những bối cảnh cũ kỹ, không được nhiều người nhớ đến như: những nhà máy cũ, đất ven sông, khu tập thể cũ. “Vì sao phải xây mới khi có quá nhiều không gian chưa được chuyển hóa và sử dụng?” – đây dường như là câu hỏi chi phối xuyên suốt quá trình thực hành của kiến trúc sư 35 tuổi này.
Với một nền kinh tế đang phát triển và tốc độ đô thị hóa quá nhanh tại Việt Nam, chúng ta có rất nhiều di sản bị lãng quên trong lòng thành phố. Và việc nghĩ về một vòng đời tiếp theo để chúng có thể thích ứng ngữ cảnh mới là điều hoàn toàn hợp lý, giúp hạn chế việc tiêu thụ năng lượng và sản sinh rác thải trong quá trình xây dựng. Bên cạnh đó, việc chọn tiếp cận không gian và can thiệp kiến trúc dưới góc độ nhân học thay vì thiết kế thuần túy giúp kiến trúc đóng vai trò như một liều thuốc chữa lành những tổn thương của đô thị, hàn gắn vết nứt trong quan hệ giữa quá khứ tân thời và thực tại. Với KTS Trung Mai, ký ức tập thể và cấu trúc xã hội là thứ không thể dựng lại một khi đã đánh mất.
“Kiến trúc không phải là nghệ thuật, nhưng cách nó vận hành ngày nay khá giống conceptual art – nơi cái đẹp nằm ở tư tưởng, chứ không phải hình hài.” – KTS Trung Mai chia sẻ. Ảnh: Hanoi Ad hoc
Triển vọng mới
Sau La Biennale di Venezia 2025, KTS Trung Mai đang chuẩn bị cho dự án lớn tiếp theo tại GES-2, Moscow – Landscapes of Optimism: Transnational Legacies of Socialist Collective Housing. Đây là một triển lãm kể câu chuyện về kiến trúc thích ứng thông qua bài học từ những khu tập thể đang dần biến mất ở Hà Nội. Lần này, trọng tâm vẫn là kiến trúc đa nhiệm và khả năng tùy biến của công trình trong môi trường đô thị, nhưng ở một phạm vi gần gũi với xã hội hơn. Anh tìm cách đưa kiến trúc về lại đời sống, về với cộng đồng. Một thứ kiến trúc không cố làm đẹp, mà âm thầm gìn giữ những lớp ký ức đang mờ đi giữa các lớp bê tông dày đặc.
Dấu ấn của KTS Trung Mai trong kiến trúc Việt Nam có thể chưa được thể hiện bằng những công trình mang tính biểu tượng, nhưng lại hiện hữu qua một quá trình thực hành bền bỉ: từ việc sáng lập Hanoi Ad Hoc và Ad Hoc Practice như những nền tảng nghiên cứu quy hoạch – kiến tạo không gian dựa trên ngữ cảnh, cho tới các can thiệp quy mô nhỏ gợi mở cách sống chung với quá khứ đô thị. Trong thời đại mà ký ức bị khủng hoảng và xóa mờ bởi sự phát triển rầm rộ nhưng thiếu chiều sâu, chính những đóng góp mang tính nhân văn và có trách nhiệm với bối cảnh ấy đã âm thầm mở ra hướng tiếp cận mới cho kiến trúc trong đời sống xã hội đương đại.
Thực hiện: Thùy Như
Xem thêm:
Kiến trúc sư Carlo Ratti: Kiến trúc là sự sống còn
Kiến trúc sư Trung Mai: Nghiên cứu lý thuyết đến thực hành của tùy biến
