Thành cổ Lệ Giang nằm trong vòng ôm của dãy Ngọc Long Tuyết Sơn hùng vĩ thuộc tỉnh Vân Nam, Trung Quốc, đã được UNESCO công nhận danh hiệu Di sản Văn hóa Thế giới vào năm 1997. Không đơn thuần là một quần thể thành cổ, Lệ Giang là minh chứng sống động cho sự giao thoa giữa các nền văn minh – nơi tinh hoa kiến trúc của người Nạp Tây (Naxi) hòa quyện với những ảnh hưởng từ văn hóa Hán, Tây Tạng và dân tộc Bạch.
Điều làm nên sự độc đáo của Lệ Giang chính là cấu trúc không gian bám sát triết lý “tam phường nhất chiếu bích, tứ hợp ngũ thiên tỉnh, tiền hậu viện, nhất tấn lượng viện đẳng kỷ”. Đây được xem là nghệ thuật bố trí vô cùng quan trọng và tinh tế của người phương Đông xưa, ám chỉ nhà ở phải đáp ứng một trong những yếu tố như: ba phường một bức tường, bốn hợp năm giếng trời, sân trước sân sau hay một lối vào hai sân… Họ tin rằng quy hoạch theo cách này sẽ giúp mọi sinh hoạt có thể diễn ra thuận lợi, đồng thời thể hiện triết lý âm dương hài hòa trong kiến trúc.
Theo thời gian cùng với sự phát triển của thương mại và Con đường Trà – Ngựa nối liền Vân Nam – Tây Tạng, quanh Lệ Giang hình thành hệ thống các cổ trấn liên kết chặt chẽ như Đại Nghiên, Bạch Sa, Thúc Hà – tạo nên một tổng thể kiến trúc đô thị cổ toàn vẹn hiếm có trên thế giới.
Thành cổ Lệ Giang. Ảnh: Tư liệu
Hệ thống cổ trấn Lệ Giang – Một tổng thể kiến trúc đô thị độc đáo
1. Đại Nghiên cổ trấn – Trái tim của Thành cổ Lệ Giang
Đại Nghiên, được xem là trung tâm chính của Thành cổ Lệ Giang, phát triển rực rỡ trong thời kỳ Minh (1368 đến 1644) – Thanh (1644 đến 1912). Đây cũng là nơi tập trung của các hoạt động thương mại sầm uất và văn hóa của người Nạp Tây.
Kiến trúc Đại Nghiên mang đậm bản sắc dân tộc với những ngôi nhà gỗ cao từ hai đến ba tầng, mái ngói xanh đen uốn cong nhẹ nhàng, tường đất trắng kết hợp cùng cột gỗ sẫm màu tạo nên sự tương phản độc đáo. Đặc biệt, hệ thống đường đi lát đá cuội được thiết kế theo hình bông hoa, vừa chống trượt vừa tạo hoa văn tinh tế. Cấu trúc nhà ở truyền thống tại đây thường theo kiểu tứ hợp viện – bốn dãy nhà vây quanh một sân trong, với giếng trời ở giữa để đón ánh sáng tự nhiên và nước mưa, mang đến tiểu khí hậu riêng biệt cho mỗi gia đình.
Kiến trúc Đại Nghiên. Ảnh: Tư liệu
Ảnh: Tư liệu
Điểm đặc sắc nhất của Đại Nghiên là hệ thống thủy lợi tinh vi, dòng Ngọc Hà chảy xuyên suốt thành cổ, chia thành vô số kênh rạch nhỏ len lỏi qua từng ngõ ngách. Người Nạp Tây đã xây dựng một hệ thống đập nước khéo léo ở thượng nguồn để điều tiết dòng chảy, bảo vệ thành phố khỏi lũ lụt và hạn hán, đồng thời tạo nên cảnh quan thành phố trên nước độc đáo – được ví như Venice phương Đông.
Dòng sông Ngọc Hà. Ảnh: Tư liệu
2. Bạch Sa cổ trấn – Cái nôi của vương quốc Nạp Tây
Cách khoảng 10km về phía bắc, Bạch Sa cổ trấn mang vẻ đẹp trầm mặc với tuổi đời lâu hơn Đại Nghiên. Đây từng là thủ phủ đầu tiên của người Nạp Tây trước khi chuyển trung tâm quyền lực đến Đại Nghiên.
Kiến trúc tại Bạch Sa vẫn còn giữ nguyên các đặc điểm của thời kỳ đầu vương quốc Nạp Tây, các công trình có quy mô nhỏ hơn, đơn giản hơn nhưng giàu tính thực dụng. Những ngôi nhà ở Bạch Sa thường thấp hơn, chỉ có một đến hai tầng, tường đất dày khoảng 30-40cm để chống chọi với thời tiết khắc nghiệt của vùng cao nguyên. Có thể nói, nếu Đại Nghiên thể hiện sự phồn thịnh thì Bạch Sa lại ẩn chứa vẻ mộc mạc nguyên sơ của thời buổi đầu dựng quốc.
Ảnh: Tư liệu
Điểm nổi bật nhất của Bạch Sa là những bích họa cổ ở cung Đại Bảo Tích – một kho tàng nghệ thuật quý giá của lịch sử hội họa và di sản văn hóa Trung Quốc, phản ánh sự pha trộn giữa Đạo giáo, Phật giáo Tây Tạng và tín ngưỡng dân gian của người Nạp Tây. Trong số 28 nhóm bích họa, Đức Thích Ca Mâu Ni giảng kinh cho các đệ tử là bức tranh nổi tiếng và có giá trị nhất. Với đường nét tinh tế, chạm khắc mượt mà, màu sắc rực rỡ, hoa văn phong phú và bố cục hài hòa, những câu chuyện tôn giáo được tái hiện sống động đến kinh ngạc.
Các bức bích họa ở cung Đại Bảo Tích. Ảnh: Tư liệu
Ảnh: Tư liệu
3. Thúc Hà cổ trấn – Trạm trung chuyển trên Con đường Trà – Ngựa
Nằm cách Đại Nghiên khoảng 4 km về phía Tây Bắc, Thúc Hà từng là điểm giao thương quan trọng trên Con đường Trà – Ngựa, kết nối Lệ Giang với Tây Tạng và các vùng lân cận. Cổ trấn này vẫn giữ được nét hoang sơ với những con đường lát đá cuội nhỏ hẹp, uốn lượn uyển chuyển theo địa hình.
Kiến trúc Thúc Hà mang đậm dấu ấn của một trạm dừng thương mại với nhiều kho hàng cổ, các quán trọ và nhà nghỉ dành cho thương nhân. Đặc trưng của những công trình này nằm ở khoảng sân rộng để buộc ngựa và chất hàng, mái hiên sâu để che nắng, chắn mưa. Hệ thống nhà ở được thiết kế theo kiểu nhất môn nhị viện – một cổng vào hai sân, tạo ra sự phân chia rõ ràng giữa không gian tiếp khách và sinh hoạt gia đình, đồng thời đáp ứng nhu cầu lưu trữ hàng hóa.
Ảnh: Tư liệu
Ảnh: Tư liệu
Dấu tích của sự giao thoa văn hóa Hán – Tạng – Nạp Tây vẫn còn rất rõ nét, được thể hiện qua các chi tiết trang trí như: hoa văn rồng phượng kiểu Hán, biểu tượng Khẩn Ba hoặc Vạn tự của Tây Tạng[1] và các họa tiết thực vật đặc trưng của người Nạp Tây.
Một tòa nhà với hoa văn cổ trong Thúc Hà trấn. Ảnh: Tư liệu
Ba cổ trấn không tồn tại độc lập mà tạo thành một hệ thống đô thị cổ liên hoàn, phản ánh sự phát triển của Lệ Giang qua nhiều thế kỷ. Chúng được kết nối bằng mạng lưới đường mòn đá cuội cổ xưa và những con kênh thủy lợi. Đặc biệt, các kiến trúc sư cổ đại đã khéo léo tận dụng địa hình tự nhiên, đặt Bạch Sa ở vùng cao hơn, Đại Nghiên ở trung tâm và Thúc Hà ở vị trí thuận lợi cho giao thương, tạo nên một quần thể kiến trúc hài hòa với thiên nhiên.
Mối liên hệ này không chỉ thể hiện qua vị trí địa lý mà còn ở sự kế thừa và phát triển trong nghệ thuật kiến trúc. Từ những ngôi nhà đơn giản ở Bạch Sa đến các công trình thương mại ở Thúc Hà và cuối cùng là sự phồn thịnh của Đại Nghiên – chúng phản ánh hành trình phát triển, từ mộc mạc đến phức tạp, từ thực dụng đến nghệ thuật của kiến trúc Nạp Tây.
Các công trình kiến trúc đặc sắc tại Lệ Giang
1. Hệ thống kênh rạch và cầu đá – Linh hồn của Thành cổ Lệ Giang
Khác với nhiều thành cổ khác ở Trung Quốc, Lệ Giang không có tường thành bao quanh. Bởi thủ lĩnh của dòng họ Mộc cai trị nơi đây cho rằng nếu xây thành chẳng khác nào tự giam mình, chữ “mộc” (木) nếu đóng khung xung quanh sẽ thành chữ “khốn” (困), nghĩa là bị vây hãm, trói buộc. Thay vào đó, thành phố được bảo vệ bởi dòng nước của sông Ngọc Hà, tạo nên một tuyến phòng thủ tự nhiên.
Đặc biệt, các kiến trúc sư cổ đại đã thiết kế hệ thống thủy lợi vô cùng tinh vi cho thành phố. Mạng lưới kênh rạch chằng chịt lấy nước từ Hắc Long Đàm – một hồ nước tự nhiên nằm ở phía Bắc thành cổ với độ dốc hợp lý, giúp nước chảy với tốc độ vừa phải, không quá nhanh để tránh gây xói mòn, không quá chậm để tránh tù đọng. Điều này thể hiện hiểu biết sâu sắc về thủy động lực học của người Nạp Tây cổ đại.
Hắc Long Đàm. Ảnh: Tư liệu
Bánh xe nước – một phần quan trọng trong hệ thống thủy lợi của Lệ Giang. Ảnh: Tư liệu
Theo ghi nhận, có đến 354 cây cầu bắc qua sông Ngọc Hà trong nội thành. Trong đó, nổi tiếng nhất là cầu Đại Thạch (大石桥), được xây dựng bằng những khối đá thô lớn, không cần sử dụng vữa xi măng vẫn đứng vững qua hàng thế kỷ. Kiến trúc cầu mang dáng vẻ thanh thoát với những đường cong nhẹ nhàng và lan can đá chạm khắc tinh xảo. Một cây cầu đặc biệt khác phải kể đến là cầu Ngọc Long (玉龙桥), nổi bật với hình dáng cong vút như lưng rồng, tượng trưng cho sự liên kết giữa cõi trần và thế giới linh thiêng trong tín ngưỡng người Nạp Tây.
Ảnh: Tư liệu
2. Cung điện Mộc Phủ – Tử Cấm Thành phía Nam
Cung điện Mộc Phủ, nơi ở của gia tộc họ Mộc – dòng họ cai trị Lệ Giang trong suốt 470 năm, là công trình kiến trúc quan trọng bậc nhất của Thành cổ Lệ Giang. Được xây dựng từ thời nhà Minh, công trình này được ví như một Tử Cấm Thành thu nhỏ của vùng Tây Nam Trung Quốc.
Mộc Phủ được thiết kế theo trục đối xứng Nam – Bắc với ba khu vực chính: khu chính trị (nơi làm việc), khu sinh hoạt (nơi ở của gia đình họ Mộc) và khu vườn cảnh (nơi nghỉ ngơi, giải trí). Kiến trúc Mộc Phủ là sự kết hợp hài hòa giữa phong cách cung đình nhà Minh và tinh hoa kiến trúc dân gian Nạp Tây.
Mộc Phủ, Lệ Giang. Ảnh: Tư liệu
Điểm nổi bật của Mộc Phủ là hệ thống mái ngói nhiều tầng, uốn cong nhẹ nhàng ở các góc, được lợp bằng ngói xanh đen – màu sắc tượng trưng cho quyền lực và sự thịnh vượng. Các cột trụ được làm bằng gỗ thông đỏ quý hiếm, có khả năng chống mối mọt và chịu được thời tiết khắc nghiệt của vùng cao nguyên Vân Nam. Cửa và cửa sổ được chạm khắc vô cùng tinh xảo, thường mang hoa văn thể hiện sự tiếp biến văn hóa. Đặc biệt, Mộc Phủ còn được trang bị hệ thống phòng cháy tiên tiến nhất lúc bấy giờ với những bể chứa nước chiến lược đặt trong khuôn viên, cùng hệ thống máng dẫn nước từ mái nhà, cho thấy tư duy tiên phong và tiến bộ trong kiến trúc cổ đại.
Ảnh: Tư liệu
3. Bảo tàng văn hóa Đông Ba Lệ Giang – Trung tâm văn hóa và tín ngưỡng
Văn hóa Đông Ba là nền văn hóa độc đáo hơn 1000 năm tuổi của người Nạp Tây, có mối liên hệ mật thiết với dòng tôn giáo chính của dân tộc thiểu số này. Đặc trưng và tinh túy của nó được thể hiện trên nhiều khía cạnh, từ nghi lễ thờ cúng, âm nhạc, điệu múa, hội họa, chữ viết, kinh sách cho đến kiến trúc, hoa văn,…
Đền thờ Đông Ba là công trình tôn giáo quan trọng nhất của người Nạp Tây tại Lệ Giang, là nơi thờ cúng các vị thần trong tôn giáo Đông Ba – một hệ thống tín ngưỡng độc đáo kết hợp giữa Phật giáo Tây Tạng, Đạo giáo và tín ngưỡng bản địa.
Kiến trúc của bảo tàng thể hiện sự hòa quyện giữa nhiều phong cách: mái cong nhiều tầng theo kiểu Hán, các chi tiết trang trí đầu đao mái nhà mang đậm phong cách Tây Tạng, trong khi bố cục tổng thể lại theo triết lý âm dương của người Nạp Tây. Đặc biệt, các cột trụ và xà ngang được chạm khắc với hàng trăm biểu tượng chữ viết Đông Ba – một trong những hệ thống chữ tượng hình duy nhất còn tồn tại trên thế giới với khoảng 1.400 ký tự, tạo nên không gian bách khoa toàn thư bằng hình ảnh về văn hóa và đời sống người Nạp Tây.
Bảo tàng Đông Ba. Ảnh: Tư liệu
Màu sắc trong tổng thể công trình tuân thủ theo quy ước hết sức nghiêm ngặt: màu đỏ (chiết xuất từ đất đỏ) tượng trưng cho lửa và sức mạnh, màu xanh lam (từ đá thanh kim) biểu thị cho nước và sự thanh khiết, màu vàng (từ đất sét vàng) đại diện cho đất và sự phì nhiêu và màu trắng (từ vôi) tượng trưng cho không khí và sự tinh khiết. Các màu sắc này được sắp xếp theo hướng phù hợp với ngũ hành trong vũ trụ quan Nạp Tây.
Cổ tự Đông Ba được trưng bày trong bảo tàng. Ảnh: Tư liệu
Giá trị của Thành cổ Lệ Giang nằm ở sự hài hòa giữa thiên nhiên, con người và kiến trúc. Các công trình xây dựng không đối kháng với cảnh quan tự nhiên mà tôn vinh, làm nổi bật vẻ đẹp của núi non, sông nước – một triết lý xây dựng bền vững rất đáng để học hỏi. Đặc biệt, hệ thống kênh rạch và quản lý nước của Lệ Giang có thể được xem như một ví dụ điển hình về quy hoạch thủy lợi từ thời cổ đại, khi con người biết sống hòa hợp với thiên nhiên, tận dụng nhưng không khai thác cạn kiệt.
Lệ Giang còn là minh chứng sống động cho sự giao thoa văn hóa giữa các dân tộc, biểu hiện rõ qua đường nét kiến trúc đặc sắc. Một thành phố cổ không tường thành nhưng vẫn đứng vững suốt hàng nghìn năm. Mỗi viên đá cuội trên đường phố, mỗi mái ngói cong trên nóc nhà, mỗi dòng kênh đều mang trong mình dấu ấn thời gian, tạo nên một Lệ Giang tuy cổ kính nhưng vẫn luôn sống động và đầy sức hút trong lòng du khách thập phương.
Ảnh: Tư liệu
——————
[1] Khẩn Ba (ཨ) là chữ cái đầu tiên trong bảng chữ cái Hindi và tượng trưng cho nguyên âm “a”. Trong Phật giáo Tây Tạng, “ཨ” mang ý nghĩa tâm linh vô cùng sâu sắc, tượng trưng cho bản chất nguyên thủy, là nền tảng mà mọi hiện tượng phát sinh.
Vạn tự (卐 hoặc 卍) là một biểu tượng cổ xưa có mặt trong nhiều nền văn hóa, gồm: Á-Âu, Châu Phi và Châu Mỹ. Trong Ấn Độ giáo và Phật giáo (chỉ xét hai tôn giáo này vì chúng có liên quan mật thiết đến tín ngưỡng bản địa Lệ Giang), nếu biểu tượng hướng về bên phải (theo chiều kim đồng hồ- 卐) thì được gọi là swastika, tượng trưng cho mặt trời, sự thịnh vượng và may mắn. Còn nếu biểu tượng hướng về bên trái (ngược chiều kim đồng hồ – 卍) thì được gọi là sauvastika, tượng trưng cho ban đêm hoặc nữ thần Kali .
Thực hiện: Thùy Như
Xem thêm:
Ngũ Phụng Lâu uy nghi trên bản đồ Á Đông
Nét văn hóa Thái Lan qua những mái nhà
Tranh tường: Lịch sử, kỹ thuật và sự hồi sinh của một di sản nghệ thuật
