Sáng sớm ở Chợ Lớn, khi những tia nắng đầu tiên len lỏi qua những tán lá cây cổ thụ trên đường Nguyễn Trãi, âm thanh phát ra đầu tiên không phải là tiếng còi xe mà là tiếng búa nhẹ trên gỗ, tiếng giấy xào xạc trong gió. Đó là âm thanh của một cuộc kháng cự thầm lặng, một cuộc đấu tranh giữa truyền thống và hiện đại, giữa tâm hồn thủ công và nhịp điệu công nghiệp.
Những người gác đêm
Chợ Lớn ở Sài Gòn là trung tâm thương mại lớn nhất của người Hoa tại Việt Nam, nơi còn lưu giữ những nghề thủ công truyền thống có tuổi đời hàng trăm năm. Từ những bức tranh kiếng lộng lẫy đến những chiếc bánh Trung thu thơm phức, từ giấy tiền vàng bạc cho đến những chiếc lồng đèn rực rỡ, mỗi sản phẩm đều mang trong mình câu chuyện về một cộng đồng đã bám trụ và phát triển trên mảnh đất này.
Trong suốt hành trình khám phá và tìm hiểu các xưởng thủ công ở Chợ Lớn, điều khiến tôi ấn tượng nhất không phải là tính tinh xảo của sản phẩm, mà là sự kiên trì đáng kinh ngạc của những nghệ nhân. Họ không chỉ là những người thợ thủ công, mà là những người gác đêm cho văn hoá.
Tranh kiếng: Nghệ thuật của sự đảo ngược
Nghề vẽ tranh kiếng được người Hoa du nhập vào Việt Nam vào cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Từ những tiệm cắt kiếng đơn thuần ở Chợ Lớn, nghề này đã phát triển thành một loại hình nghệ thuật độc đáo, tạo ra những tác phẩm từ đại tự chữ nhũ vàng đến tranh thư họa trang trí.
Tiệm tranh kiếng Vĩnh Huê. Ảnh: Tư liệu
Tranh kiếng, “boli hua” (玻璃畫) trong tiếng Triều Châu, là nghệ thuật duy nhất trên thế giới đòi hỏi tư duy hoàn toàn ngược lại. Những gì vẽ đầu tiên sẽ xuất hiện cuối cùng trong tác phẩm hoàn thiện. Mỗi nét cọ phải được tính toán từ kết quả cuối cùng ngược về điểm khởi đầu. Đây là một thách thức kỹ thuật, đồng thời là bài luyện thiền định.
Chủ đề tranh kiếng vô cùng phong phú: phong cảnh, tích truyện lịch sử, thần thánh, điểu thú, hoa lá, thắng cảnh… Qua từng thời kỳ, kỹ thuật và đặc điểm riêng được phát triển, từ sơn dầu truyền thống đến màu sơn chuyên dụng.
Ảnh: Odaucungchup
Trong cộng đồng người Hoa ở Chợ Lớn, tranh kiếng mang tính thiêng liêng như “phong thủy họa” (風水畫), được tin có khả năng điều hòa khí trường không gian sống. Mỗi màu sắc, biểu tượng đều được mã hóa theo hệ thống tín ngưỡng cổ xưa: rồng bay trong mây tượng trưng thịnh vượng, hoa sen nở biểu trưng thanh khiết.
Dù được bắt nguồn từ phương Tây, qua bàn tay khéo léo của nghệ nhân và sự biến đổi theo thời cuộc, tranh kiếng của người Hoa tại Việt Nam đã trở thành một nghệ thuật mang diện mạo riêng biệt, độc đáo không thể lẫn vào đâu.
Bánh trung thu: Hương vị truyền thống mùa trăng tròn
Nghề làm bánh Trung Thu tại Chợ Lớn thường mang tính gia truyền, được nhiều thế hệ cùng lao động trong một không gian. Ở đó, mỗi người đảm nhiệm một vai trò nhưng cùng chung mục tiêu: giữ gìn hương vị truyền thống của bánh Trung Thu Quảng Đông.
Bánh Trung Thu là một thức bánh không thể thiếu mỗi dịp Rằm tháng 8 Âm lịch hằng năm, khi cả gia đình cùng sum họp, trẻ em rước đèn, múa lân, ăn bánh và ngắm trăng tròn.
Nghề làm bánh không chỉ có việc trộn bột và tạo hình, nó còn tái hiện một vũ trụ bé nhỏ trong chiếc bánh. Tỷ lệ giữa vỏ bánh và nhân bánh là 2:8, một con số không hề ngẫu nhiên mà thể hiện triết lý âm dương. Vỏ mỏng đại diện cho “dương”, cái hiển hiện, cái bề ngoài. Nhân dày đại diện cho “âm”, cái ẩn giấu, cái tinh tuý. Sự hài hoà giữa hai yếu tố này tạo nên chiếc bánh trung thu hoàn hảo, cũng như sự cân bằng giữa âm dương tạo nên vũ trụ hài hoà.
Đông Hưng Viên là một trong những lò bánh Trung Thu lớn của Chợ Lớn vẫn còn hoạt động cho đến nay. Ảnh: Tư liệu
Mỗi họa tiết trên khuôn bánh đều là chữ viết trong hệ thống biểu tượng Trung Hoa. Hình ảnh thỏ ngọc và cung trăng kể câu chuyện Chang’e (Hằng Nga), không chỉ là truyền thuyết mà là biểu tượng cho khát vọng vượt lên số phận. Chữ “Thọ” (壽) được cách điệu hóa thành những đường nét uốn lượn, mang lời chúc trường thọ, thể hiện mong muốn về sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên.
Nghề làm giấy tiền vàng bạc: Niềm hy vọng trên bờ vực thất truyền
Nghề làm giấy cúng tráng bạc thiếc – một di sản văn hoá quý báu của cộng đồng người Hoa tại Chợ Lớn, đang đối mặt với rất nhiều thách thức từ sự cạnh tranh của các sản phẩm công nghiệp. Tuy vậy, nghề thủ công truyền thống này vẫn duy trì được những giá trị đặc biệt mà máy móc khó có thể thay thế.
Ảnh: Tư liệu
Quy trình tráng bạc thiếc thủ công sử dụng kỹ thuật có từ thời nhà Đường, đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm lâu năm. Mỗi tờ giấy được xử lý qua nhiều công đoạn tỉ mỉ: phủ đều lớp keo, tráng bạc trong thời gian chính xác, rồi phơi khô theo quy trình nghiêm ngặt. Trong khi giấy kim tuyến công nghiệp ngày càng phổ biến nhờ tính tiện lợi và giá thành rẻ, nhiều người vẫn tin tưởng vào chất lượng đặc biệt của sản phẩm thủ công truyền thống. Theo quan niệm tâm linh lâu đời, giấy cúng được tráng bạc thiếc mang ý nghĩa thiêng liêng và sâu sắc, thể hiện lòng thành kính của người cúng.
Việc bảo tồn nghề truyền thống không chỉ là gìn giữ kỹ thuật thủ công, mà còn là duy trì những giá trị văn hoá tâm linh quý báu của cộng đồng. Sự kiên trì của những xưởng nhỏ giữa lòng Chợ Lớn chính là cầu nối quan trọng giúp thế hệ trẻ hiểu và trân trọng di sản văn hoá của tổ tiên.
Lồng đèn: Linh hồn của mùa lễ hội
Nghề làm lồng đèn truyền thống đang trở thành một “nghề cô nhi”, tức là nghề không còn được truyền từ cha sang con mà chỉ còn lại những cá nhân đơn lẻ theo đuổi vì đam mê. Kỹ thuật làm lồng đèn đòi hỏi sự am hiểu về nhiều lĩnh vực: từ cách chọn tre già, cách uốn cong theo góc độ chính xác đến cách phối màu giấy sao cho hài hoà với ánh nến bên trong.
Một tiệm của xóm lồng đèn Phú Bình. Ảnh: Tư liệu
Mỗi chiếc lồng đèn không chỉ là vật thể trang trí mà còn là chiếc hộp chứa đựng linh hồn của những lễ hội. Trong dịp Tết Nguyên Tiêu, hàng ngàn chiếc lồng đèn cùng thắp sáng tạo nên một “thiên hà nhỏ” trên mặt đất, biểu tượng của sự đoàn kết và hy vọng.
Khắc gỗ: Nghệ thuật của sự tái sinh
Nghề khắc khuôn bánh gỗ là minh chứng cho khả năng tái sinh kỳ diệu của nghề thủ công. Giữa thời đại mới khi mọi thứ đều có thể được in 3D, nghề khắc tay vẫn tồn tại không phải vì hiệu quả mà vì giá trị tinh thần nó mang lại.
Ảnh: Tư liệu
Mỗi đường dao tỉa trên khối gỗ me tây vừa sinh sôi hình hài, vừa truyền đạt cảm xúc. Sự bất hoàn hảo được tạo nên từ bàn tay con người với những nét khắc hơi lệch, những đường cong không đối xứng tuyệt đối, chính là điều tạo nên “linh hồn” cho sản phẩm cuối cùng. Giữa sự phát triển ồ ạt của nhu cầu chuẩn hoá và thiết lập quy trình giống hệt nhau cho mọi thứ, nghề khắc gỗ lại đại diện cho giá trị của sự độc bản, mỗi khuôn bánh là duy nhất, mang dấu ấn cá nhân của người thợ.
Cuộc cách mạng thầm lặng: Thích nghi hay suy tàn
Khi nhắc đến các nghề thủ công truyền thống tại Chợ Lớn, nhiều người tiếc nuối trước nguy cơ mai một của chúng. Tuy nhiên, bên trong thực tế ấy lại ẩn chứa một khả thể – khả năng tiến hóa và tái sinh. Chúng đang từ tái định nghĩa bản thân để tìm chỗ đứng trong bối cảnh xã hội hiện đại.
Nghề vẽ tranh kiếng không còn giới hạn ở những chủ đề truyền thống, mà đã mở rộng để sáng tạo những tác phẩm đương đại, đáp ứng thị hiếu của thế hệ mới. Nghề làm bánh cũng không ngừng đổi mới, bằng cách phát triển thêm nhiều hương vị phù hợp với khẩu vị hiện đại, bên cạnh việc bảo tồn các công thức xưa. Trong khi đó, nghề khắc gỗ đã mạnh dạn kết hợp những biểu tượng đương đại và logo cùng với các họa tiết cổ xưa. Sự chuyển mình này không đồng nghĩa với việc nhượng bộ trước áp lực thương mại, mà thể hiện bản năng sinh tồn tự nhiên của các nghề thủ công. Thông qua quá trình này, những nghề thủ công ở Chợ Lớn đang chứng minh rằng truyền thống không nhất thiết phải cứng nhắc hay bất biến, mà có thể linh hoạt thích ứng với thời đại, trong khi vẫn giữ được bản sắc cốt lõi.
Tương lai của quá khứ
Đứng giữa Chợ Lớn trong một buổi chiều cuối thu, khi ánh nắng đổ nghiêng, tạo ra những vệt sáng vàng trên các bức tường đá rửa, tôi nhận ra rằng các nghề thủ công truyền thống vẫn luôn mang theo những thông điệp sâu sắc và mạnh mẽ về sức mạnh của sự kiên trì. Chúng như một lời nhắc nhở rằng, trong nhịp sống hối hả của thành phố hiện đại, để có thể đi xa và bền vững, đôi khi chúng ta cần học cách làm chậm lại – để lắng nghe, để tỉ mỉ, và để trân trọng từng chi tiết nhỏ nhất.
Bài viết thuộc series SAIGON-CHOLON MOSAIC, nhằm ghi lại và tôn vinh những giá trị văn hóa độc đáo của một trong những khu vực đặc sắc nhất Sài Gòn.
Thực hiện: Hoài Thu
Xem thêm
Saigon-Cholon Mosaic: Ký ức nhà đồng lầu Chợ Lớn
