Từ xa xưa đến nay, trải khắp các nền văn hóa, hình tượng những hồn ma luôn chiếm giữ một vị trí quan trọng, len lỏi từ tín ngưỡng dân gian, nghi lễ tôn giáo đến các tác phẩm văn học, sân khấu và điện ảnh. Được mệnh danh là những thực thể “trung giới”, những linh hồn hiện hữu như một sợi dây liên kết mỏng manh giữa các thế giới: cõi âm với dương gian, sự sống và cái chết, nỗi kinh dị và hài hước, thiện và ác, hữu hình và vô hình. Xuất phát từ sức hút lâu đời ấy, bảo tàng Kunstmuseum Basel (Thụy Sĩ) đã tổ chức triển lãm mang tên Ghosts: Visualizing the Supernatural (tạm dịch: Hồn Ma: Định hình Cõi Siêu nhiên), nhằm khám phá những câu hỏi muôn thuở xoay quanh hiện tượng đã ám ảnh nhân loại qua bao thế kỷ dưới vô vàn hình thái khác nhau.
The Haunted Lane (1875). Ảnh: Denis Pellerin
Triển lãm quy tụ những tác phẩm nghệ thuật được sáng tạo trong suốt 250 năm để phác họa một lịch sử thị giác phong phú và đa chiều về những linh hồn. Đặc biệt, ở khu vực phía Tây bán cầu, ma quỷ và cõi siêu nhiên còn thể hiện một mối liên hệ sâu sắc với tâm lý học và khoa học, thậm chí còn bị các nghệ sĩ và giới chính trị gia diễn giải và thêu dệt, dần trở thành một biểu tượng đầy ám ảnh cho những tổn thương và nỗi sợ len lỏi qua mọi loại hình nghệ thuật.
Bộ dụng cụ săn ma của Eric Dingwall. Ảnh: Senate House Library, University of London.
“Dù bạn có tin vào linh hồn hay không, chúng vẫn sở hữu một sức hút khó cưỡng. Khái niệm về hồn ma luôn biến đổi theo dòng thời gian, thích nghi với từng thời đại và phản ánh những khía cạnh phi vật chất trong chính sự tồn tại của con người. Chúng không hoàn toàn thuộc về bóng tối hay ánh sáng, mà tồn tại trong khoảng giao thoa lưỡng tính giữa hai thái cực ấy. Trong một thời gian dài, bóng ma từng là một chủ đề hết sức nghiêm túc và đáng sợ, bởi mối liên hệ mật thiết của chúng với người đã khuất và sự hiện diện dai dẳng của những người ấy – đặc biệt khi còn một món nợ chưa được thanh toán hay một hành vi bạo lực chưa bị trừng trị”, Eva Reifert, giám tuyển tại Kunstmuseum Basel, nhận định.
Tác phẩm điêu khắc bằng đá cẩm thạch Tell my mother not to worry II (2012) của Ryan Gander. Ảnh: Ken Adlard
Nhà ngoại cảm Marthe Béraud. Bức ảnh được chụp vào năm 1912 bởi nhà nghiên cứu người Đức về cận tâm lý học, bác sĩ y khoa Albert von Schrenck-Notzing.
Khoảng một thế kỷ trước, kể từ khi dòng chảy của văn hóa đại chúng bắt đầu trở nên phổ biến, hình tượng bóng ma dần được giải thiêng và không còn mang sắc thái uy nghi, đáng sợ như trước. Chúng dần trở thành một tấm gương phản chiếu những sự thất thường và biến động của xã hội. Dù được nhắc đến theo góc độ hài hước, châm biếm hay có chút âu lo, những linh hồn dần trở thành “vật chứa” nỗi sợ hãi của con người và sự khó lường của tương lai.
Dưới góc độ văn hóa, bên cạnh nỗi sợ, chúng ta cũng thể hiện sự yêu thích với những khía cạnh tốt của hồn ma. Từ hình ảnh kinh điển của bóng ma trong trang sách thiếu nhi – một tấm vải trắng với hai hố mắt đen thăm thẳm – cho đến ảnh hưởng trong trào lưu Gothic, chủ nghĩa Lãng mạn, trường phái nhiếp ảnh tâm linh, sự phổ biến của các tấm bảng cầu cơ, hay hình tượng nhân vật do diễn viên Patrick Swayze thủ vai trong bộ phim Ghost; tất cả đều là minh chứng cho một sức hút bền bỉ mà những thực thể không xác định này mang lại. Những câu hỏi xoay quanh cuộc sống của con người sau khi chết đi luôn gắn liền với ý nghĩa của việc làm người.
Ảnh trái: Tác phẩm All Of Us (2025) của Angela Deane. Ảnh phải: Fantasmino (2017) của Tony Oursler.
Mặc dù vậy, vẫn có những hướng phát triển khác, nghiêm túc hơn đối với đề tài này và cũng không kém phần hấp dẫn. Vào cuối thế kỷ 19, những hồn ma bắt đầu được nhìn nhận dưới góc độ của một lĩnh vực tâm lý học mới, giúp hé lộ những đời sống nội tâm mà con người thường che giấu. Song song đó, khi nhiếp ảnh được phát minh vào năm 1830, “nhiếp ảnh linh hồn” (spirit photography) đã khắc họa bóng ma là những vệt mờ ảo đầy ám ảnh ẩn sau những bức ảnh.
Ảnh trái: Chân dung người phụ nữ Anh với linh hồn của người chồng. Ảnh phải: Họa sĩ Georgiana Houghton và một linh hồn.
“Là một nhà nghiên cứu về lịch sử nghệ thuật, tôi thực sự say mê với sự đa dạng bất tận của những thực thể siêu nhiên này. Từ cái vô hình không thể lý giải, chúng được phát triển thành một dạng biểu tượng để ta định hình thế giới trung giới, vượt ra ngoài tầm hiểu biết của chúng ta. Bằng mây, khói, cầu thang, mạng che mặt, những tấm vải và sự mờ ảo, ánh sáng lập lòe, các nghệ sĩ, nhiếp ảnh gia và nhà làm phim đã củng cố những manh mối thị giác, truyền tải bản chất vô định, thoáng qua của bóng ma”, Eva Reifert chia sẻ thêm.
Tác phẩm Saul and the Witch of Endor (1777) của Benjamin West. Ảnh: Tư liệu
Theo giám tuyển Eva Reifert, hình thức thú vị nhất của những linh hồn đó là là khi chúng trông giống hệt con người, chỉ khác ở bầu không khí xung quanh. Bóng ma của cha Hamlet là một ví dụ. Trong vở diễn Hamlet của Shakespeare, nhân vật Horatio đã kể lại việc bắt gặp một thực thể trông giống hệt cố Quốc vương Hamlet, với áo giáp đầy đủ.
Diễn biến trong cảnh IV, Hồi I của tác phẩm Hamlet. Ảnh: Jonas Hänggi.
Sau cùng, điều mà những hồn ma kể lại nói nhiều về cuộc sống hơn là cái chết. Bóng ma như một tấm gương cho thấy cái nhìn sâu hơn về cảm xúc của con người và đôi khi nó còn cho thấy vực thẳm đạo đức mà mỗi cá nhân, thậm chí cả xã hội có thể sa vào.
Thực hiện: Bình Nhi | Theo: Wallpaper*
Xem thêm
Corona Gloriae: Nỗi đau và hy vọng dưới vòm Điện Pantheon
Triển lãm hoa của Mona Sugata: Lắng nghe thiên nhiên thầm thì
