Câu nói “God is in the detail” được cho là của một số nhân vật nổi tiếng. Người được công nhận rộng rãi nhất có lẽ là Ludwig Mies van der Rohe – cha đẻ của chủ nghĩa Hiện Đại trong ngành kiến trúc.
Kì thực, Mies không phải người đầu tiên nói câu này. Có nhiều phiên bản trong các ngôn ngữ khác nhau: một phiên bản tiếng Đức “Der liebe Gott steckt im Detail”, được cho là của nhà sử học nghệ thuật người Đức Aby Warburg (1866-1929), và một phiên bản tiếng Pháp “Le bon Dieu est dans le détail”, thường được cho là của tiểu thuyết gia người Pháp Gustave Flaubert.
Để tránh lạm bàn, bài viết thừa nhận quan điểm rộng rãi rằng Ludwig Mies van der Rohe là tác giả của câu nói này. Quan điểm này đúc kết kinh nghiệm vượt ra ngoài khuôn khổ của bất kỳ chủ nghĩa hay trường phái nào. Để một thứ gì đó thực sự tốt, anh phải chú ý đến từng chi tiết nhỏ nhất, nhược bằng, dù tổng thể có vẻ ổn, nhưng chất lượng cuối cùng sẽ không cao.
Trong mối nối duy lý mà Mies van der Rohe lấy làm tôn chỉ, các phần tử kết cấu được phân tách rành mạch, tổng thể công trình như một tổ hợp thống nhất, nhưng người xem có thể phân định rạch ròi từng bộ phận. Thông qua đó, cấu trúc “xương – da” được bộc lộ rõ, mà theo Mies, “Chúa” ngự trị ở từng chi tiết.
1. Pierre Chareau
Renzo Piano và Richard Roger trước trung tâm Pompidou. Công trình hi-tech đầu tiên ở Paris với hệ kết cấu và những mối nối thép lộ hết ra ngoài mặt tiền. Đồ án này và các đồ án về sau của hai kiến trúc sư lỗi lạc đều có một phần ảnh hưởng từ Maison de Verre (tạm dịch: nhà kính) do Pierre Chareau thiết kế. Ảnh: Andrea Plebe.
“Những năm 70, Richard Rogers và tôi đang thực hiện dự án Trung tâm Pompidou ở Paris. Chúng tôi còn rất trẻ, lục tìm những ví dụ táo bạo trong thành phố. Và nó ở đây, trong căn nhà (Maison de Verre) do Pierre Chareau thiết kế.
Biệt thự được xây năm 1932. Cấu trúc gạch kính và thép được chèn vào phần sân trong có từ thế kỉ 18. Chủ đầu tư dự án là bác sĩ người Pháp Jean Dalsace, nhưng người phụ nữ trên lầu ba từ chối rời đi. Vậy nên Pierre Chareau chỉ sửa hai tầng dưới. Công trình truyền cảm hứng cho việc xây dựng mới trong một không gian hiện hữu ở Paris cổ kính. Không kiêu ngạo hay hung hăng, ngôi nhà là một kiệt tác nhẹ nhàng.
Mỗi lần ghé thăm nơi đây, tôi đều cảm thấy thoải mái đi quanh và khám phá từng chi tiết. Có một sự ngây thơ trong cách mọi thứ ăn nhập với nhau: sự ngây thơ của một cậu bé khi chơi.”
Renzo Piano chia sẻ trên 1843 magazine
Pierre Chareau (1883-1950)
Ánh sáng trong Maison de Verre rất đặc biệt, dù nhìn từ trong hay từ ngoài vào. Vào ban ngày, ánh sáng khuếch tán toàn bộ không gian bên trong. Bên đêm, đứng bên ngoài, có thể thấy ánh sáng lọt ra như từ một chiếc đèn lồng, thấy rõ những đường nét của khung thép và bề mặt sần của gạch kính. Sự chắc chắn và tính mỏng manh hoà quyện trong nhịp thơ của công trình.
Một không gian tổng hợp, không phong cách cụ thể, mà vượt lên trên hết là cảm giác của bàn tay thủ công nhào nặn ra nó. Là một nhà thiết kế nội thất, Chareau đặc biệt thích đồ kim khí. Mỗi vật dụng và mối nối trong công trình đều được thiết kế chau chuốt: từ bậc thang, giá sách đến lan can.
Maison de Verre. Ảnh: Christie
Diện mạo xuyên sáng nhưng không xuyên thấu của biệt thự kính. Ảnh: Archives Evelyn Hofer
Cửa sổ mở ra khu vườn phía sau, có chi tiết cơ khí để mở đồng thời tất cả. Chi tiết tiết mảng gạch kính với lớp xương thép tăng cứng lộ ra ngoài là sự kết hợp đối nghịch giữa rắn chắc và mỏng manh. Ảnh: The Jewish Museum
Thang không có những thành phần chống đỡ theo phương thẳng đứng, nên cảm giác như nó đang bay, đưa con người chuyển động từ tối sang sáng, từ không gian nén chặt sang rộng lớn. Ảnh: The Jewish Museum
Cận cảnh tấm màn trong mờ bằng gạch kính. Ảnh: Emma Cheatle
Không gian với nội thất do chính Pierre Chareau thiết kế và chiếc thang rút được. Ảnh: Avery Architectural & Fine Arts Library
Maison de Verre là một ví dụ điển hình cho thẩm mỹ cơ khí trong kiến trúc hiện đại. Các chi tiết tinh tế và độc đáo: thang, bản lề cửa sổ, màn che mờ, vách ngăn di động, bàn gấp hoặc tủ xoay. Pierre Chareau đã tích hợp những phần tinh túy nhất của người thợ cơ khí để xác lập một môi trường kỹ thuật, trong đó dù các chi tiết mang tính công nghiệp nhưng không đại trà. Ngôi nhà gợi nhớ lại nét kiến trúc truyền thống Nhật Bản với ánh sáng dịu dàng, bảng màu vật liệu là sự nhắc lại của thế giới, nhưng đầy đủ tiện nghi hiện đại, có thể xem là hi-tech ở thời điểm nó được xây cất ở thập niên 30. Bất giác, ta nhớ lại một đoạn trong “Ca tụng bóng tối” Tanizaki Junichiro:
“Người đam mê kiến trúc truyền thống phải chịu bao nhiêu đau khổ khi bắt tay vào xây dựng một ngôi nhà theo phong cách Nhật Bản thuần túy, cố gắng bằng cách nào đó để làm cho dây điện, ống dẫn khí và đường ống nước hài hòa với sự khắc khổ của những căn phòng Nhật Bản – ngay cả một người chưa bao giờ tự xây nhà cho mình cũng phải cảm nhận được điều này khi đến thăm một quán trà, một nhà hàng hoặc một quán trọ. Đối với những người lập dị cô đơn thì đó lại là một vấn đề khác, họ có thể phớt lờ những phước lành của nền văn minh khoa học và rút lui đến một góc hẻo lánh nào đó của vùng nông thôn; nhưng một người đàn ông có gia đình và sống ở thành phố không thể quay lưng lại với những nhu cầu thiết yếu của cuộc sống hiện đại – hệ thống sưởi ấm, đèn điện, tiện nghi vệ sinh – chỉ vì mục đích làm mọi việc theo cách của người Nhật.”
2. Glenn Murcutt
“Mies nói rằng “God is in the detail”. Quan điểm của tôi là nếu những chi tiết ăn nhập hài hoà thì những nỗ lực đó đóng góp một phần đáng kể vào hiệu quả công trình. Vài thứ nhỏ nhắn như vòi nước, công tắc, tay nắm cửa mang lại vẻ duyên dáng cho cả một tổng thể lớn.”
Glenn Murcutt
Glenn Murcutt (1936). Ảnh: Samara Clifford
Glenn nhích ra ngoài giới hạn của giải pháp chung để đưa ra những kiểu hình thích hợp với bản địa. Ông phân tích nguyên lý cánh máy bay từ nguyên gốc cánh chim, nghiên cứu các cơ cấu trong ngành hàng không, từ đó tìm ra giải pháp để gia tăng khả năng lưu thông không khí trong công trình, đồng thời kiểm soát, cân bằng ánh sáng trong không gian nội thất. Glenn Murcutt là chuyên gia về các giải pháp vi khí hậu kiến trúc.
Ông mê đắm cấu trúc xương da. Làm thế nào mà tứ chi của cơ thể sống có thể thanh thoát? Làm sao mà cây và đất lại hoà hợp được? Ông chuyên tâm vào những nguyên lý cơ bản trong mỗi công trình, bởi theo ông, đó không chỉ là một ngôi nhà mà còn là một cơ thể sống.
“Những tán cây cao lộ rõ cấu trúc, minh họa cho khả năng diễn đạt tuyệt vời của thiên nhiên. Với tôi, cây cỏ rất quan trọng. Kiến trúc tôi làm, nhất thiết phải đạt được sự rõ ràng về cấu trúc, trật tự.”
Belonging – Glenn Murcutt
Ngôi nhà kim khí của Glenn hoà quyện trong khung cảnh thiên nhiên Úc với phần mái lớn nhưng nhẹ nhàng như chuẩn bị cất lên, phần bóng râm phủ xuống công trình đủ rộng. Nhà của Simpson và Lee, 1994, New South Way, Úc. Ảnh: Lucas Torresi
Công trình nâng trên hệ cột, qua đó thể hiện rõ những thành phần kết cấu. Trong khung cảnh thiên nhiên trải dài, ngôi nhà này như mới chạm nhẹ vào mặt đất. Nhà cho cộng đồng thổ dân, 1992-94, Gamarrwa Nuwul Yirrkala, Eastern Arnhem Land, Úc. Ảnh: Hisao Suzuki
Ở góc nhìn bên, từ phía đầu hồi, công trình của Glenn Murcutt thường rất gọn gàng và khiêm tốn. Nhà Fredericks, 1982, New South Wales, Úc. Ảnh: Max Dupain
Từ những chi tiết sắc sảo, Glenn Murcutt cho ta thấy công trình như một đường thẳng ôm lấy chân trời và định cỡ sự vô tận, nhưng không áp chế khung cảnh. Ngôi nhà là biểu hiện của chủ nghĩa duy lý.
“Tôi cho rằng không nên nghĩ theo hướng “một toà nhà phải gây được sự chú ý”. Nó nên là phông nền để cuộc sống diễn ra trên đó. Nó mang lại sự thoải mái cho con người bên trong. Vậy nên, tôi thích công trình mạnh mẽ, nhưng cũng đủ tĩnh lặng.”
Belonging – Glenn Murcutt
Chi tiết mái tôn sóng với dầm chìa đỡ mái được vuốt nhọn ở đầu, cho thấy rõ tính chất chịu lực của cấu kiện, gợi độ vươn của hình thể kiến trúc. Một đặc trưng thường thấy nữa của Murcutt là chi tiết máng – ống thu nước mưa được làm tinh tế, độc bản. Ảnh trái: Lucas Torres. Nhà của Simpson và Lee, 1994, New South Way, Úc. Ảnh phải: Max Dupain. Nhà Magney, 1984, New South Wales, Úc.
Ảnh phải: Hisao Suzuki. Chi tiết ống khói thoát khí nóng qua đỉnh mái, nhà cho cộng đồng thổ dân.
Hệ lam chắn nắng cho từng khung cửa sổ đơn lẻ của khối lưu trú tạo nên diện mạo đặc trưng của công trình. Trung tâm giáo dục Arthur and Yvonne Boyd, Tây Cambewarra, Úc, 1999. Ảnh: Anthony Browell.
Hệ lam chắn nắng ở mặt đứng phía bắc cản ánh nắng trực tiếp rọi sâu vào nhà. Hệ lam có thể thay đổi góc nghiêng, hoặc xếp gọn lại để điều chỉnh cường độ ánh sáng vào trong nhà. Bay window phân định những vùng chức năng đặc thù, đồng thời trở thành ngôn ngữ biểu hiện trên mặt đứng. Nhà Walsh, thung lũng Kangaroo, New South Wales, 2005. Ảnh: Anthony Browell
Ánh sáng bên trong không gian nội thất được điều tiết vừa vặn cho sinh hoạt, mảng kính áp mái cho người sử dụng quan sát được cảnh quan thiên nhiên trên cao. Nhà Walsh, thung lũng Kangaroo, New South Wales, 2005. Ảnh: Anthony Browell
Chi tiết cửa có khả năng thông gió cho bếp ngay cả khi ngoài trời mưa. Nhà của Simpson và Lee, 1994, New South Way, Úc. Ảnh: Kyle Briscoe
“God is in the detail” hay “Devil is in the detail”
Song hành với “God is in the detail” là “Devil is in the detail”. Xuất hiện từ lịch sử hội nhập châu Âu sau chiến tranh, một bài xã luận trên tờ New York Times năm 1989 đã phản ánh về sự hoán đổi giữa “Chúa” và “Quỷ” trong cụm từ này, trích dẫn nhiều ví dụ khác nhau được in vào thời điểm đó; cũng như sự khó khăn trong việc xác định cái nào xuất hiện trước.
Vậy nên, “tinh thần đặt trong chi tiết”, hay phổ quát hơn thế nữa, “chi tiết quyết định thành – bại” – một ý niệm nước đôi. Để tránh sa vào lối vẽ kể lể vô hồn, các chi tiết kiến trúc hiện đại không hướng tới sự phô diễn kỹ thuật, mà hàm chứa cái hồn của công trình, thứ nhất quán từ tổng thể đến những phần tử nhỏ nhất. Vì công trình hay không nhất cứ phải đắt đỏ hay sang chảnh, giống như quan điểm mà Glenn Murcutt đã từng giãi bày:
“Tôi không dùng chi tiết để trang trí. Chi tiết hi-tech là hàng tham khảo và thường quá đắt. Có phải là những công trình quá nhàm chán nên ta phải đưa một thứ gọi là sang chảnh tiện nghi vào đó để vớt vát lại không?”
Thực hiện: Nguyễn H. Quân
Xem thêm:
Khi Kiến trúc hiện đại lại gần Điêu khắc
Phong vị châu Á trong kiến trúc Hiện Đại
Những tên tuổi tiên phong bên lề những diễn ngôn của Kiến trúc Hiện đại
